ХІІІ ғасырдағы термос

Атырау тарихи-өлкетану мұражайындағы ең ерекше және сирек кездесетін жәдігерлердің бірі – сфероконус.

Ыдыстар өзінің ерекше пішініне байланысты сфероконус деп аталған. Отқа төзімді саздан әдемі жасалып, жоғары температурада күйдірілген ол ыдыстар әртүрлі сұйықтықтарды: дәрі-дәрмек, май, хош иісті заттарды, тіпті сынапты сақтау және тасымалдау үшін қолданылған. Ерекшелігі сол, сфероконус бір тәулік бойы температураны сақтай алатындықтан термос қызметін атқарған.

Ғалымдар сфероконустарды мұсылман әлемінің ортағасырлық қалаларын археологиялық зерттеу кезінде табылған ең ерекше заттар қатарына жатқызады. Олар Мысыр, Орта және Кіші Азия, Иран және Қырым, Солтүстік Кавказ және Еділ бойынан табылған.

«Дәл осы сфероконусты 1976 жылы ортағасырлық Сарайшық қалашығындағы археологиялық қазба жұмыстары кезінде Вячеслав Афанасьев тапқан және ол XIII-XIV ғасырларға жатады. Жылдар бойы бүлінбеген ыдысты, жалпы қандай болса да  ыдысты табу – кез келген археолог үшін сирек кездесетін олжасы! Сондықтан бұл жәдігер ерекше құнды, өйткені ол бүтін күйде өте жақсы сақталған. Беті жидектер секілді өсімдік өрнектерімен безендірілген», - дейді мұражайдың экскурсиялық-бұқаралық жұмыс бөлімінің меңгерушісі Ғалия Назарбекова. 

Сарайшықта ақ, жасыл, көк, сары және көгілдір түсті жылтырмен қапталған, өсімдік және геометриялық өрнектермен безендірілген полихромды, фаянсты кеселер, табақтар, құмыралардың көптеген фрагменттері осындай ыдыстарды жасау бойынша өндірістің болғанын көрсетеді. Мүмкін, ежелгі дарынды шеберлерге осындай сфероконустарда жұмысқа қажетті сұйық материалдар жеткізілген болар. Бұл металдарды, керамиканы, шыныны безендіру үшін сынапқа ерітілген алтын болуы да мүмкін. Шеберханада амальгаманы (сынаптың басқа металмен қорытпасы) қажетті температураға дейін қыздырған, содан кейін сынап буланып кетіп, алтын қалатын.

Өзінің пішінінің арқасында сфероконустарды су жолымен тасымалдау ыңғайлы болған, ыдыстарды үшкір ұшымен құмның үстіне қойып, жіңішке мойнын сазбен тығындаған. Нәтижесінде ортағасырлық "төгілмейтін ыдыс" пайда болған.

Жалпы, сфероконустардың нақты мақсаты әлі де талқыланатынына қарамастан, археологиялық олжалар олардың көпфункционалдылығын және ежелгі адамдардың өмірінің әртүрлі салаларында кеңінен қолданылғанын көрсетеді.

Лев ГУЗИКОВ

Мұражай ұсынған суреттер