В Атырау -1 
Өткен жылы Алматыда болған жер сілкінісінен кейін облыс әкімінің орынбасары Жасулан Бисембиев Instagram парақшасында тікелей эфирде Атырау өңірінің сейсмологиялық картасын жасау жоспарланғанын хабарлаған еді. Сол уақыттан бері бір жылдан астам уақыт өтті. Қазіргі таңда бұл картаны әзірлеу үшін қандай жұмыстар жүргізіліп жатыр? Біз осы мәселеге тереңірек үңілуді жөн көрдік.
2024 жылғы 23 қаңтарда түнде Алматы тұрғындары 6,7 магнитудалы қатты жер сілкінісін сезінді. Екі күн өткен соң, 25 қаңтарда, Жасұлан Бисембиев мәлімдеме жасады. Сол кезде облыс әкімі Серік Шәпкеновтің өңірдің сейсмологиялық картасын жасау үшін Сейсмология институтына өтінім беруді тапсырғаны белгілі болды.
Бисембиев сол кезде бұл карта қауіпті аймақтарды анықтайды, содан кейін сейсмикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша алдын алу шаралары қолға алынады деген болатын.
«Біз эвакуациялау пункттерін дайындау жұмыстарымен айналысуды жоспарлап отырмыз. Тұрғындар олардың мекенжайларын білуі керек, сондай-ақ уақытылы хабарлама алып, Алматыда болғандай үрейге бой алдырмауы тиіс. Атырау облысы – мұнай өндіру бойынша ең ірі өңір, бұл белгілі бір дәрежеде сейсмологиялық қауіпке алып келуі мүмкін», – деп түсіндірді Ж. Бисембиев.
Қазіргі таңда сейсмологиялық картамен қандай жұмыстар жүргізіліп жатыр және оны әзірлеуге қанша қаражат бөлінді? Біздің сұрақтарымызға облыс әкімі аппаратының басшысы Нұрлыбек Жеңісбекұлы жауап берді.
"ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігі Ғылым комитетінің тапсырмасымен 2024-2026 жылдарға арналған мақсатты қаржыландыру бағдарламасы жүзеге асырылуда. Бағдарлама аясында жаңа әдіс бойынша ірі қалалар мен облыстардағы сейсмикалық қауіпсіздік бағаланады. Сейсмологиялық байқау және зерттеулер ұлттық ғылыми орталығы (Сейсмология институты) 2024-2026 жылдары Түркістан және Маңғыстау облыстарында сейсмикалық микроаудандастыру жұмыстарын жүргізеді, сондай-ақ Тараз қаласының сейсмикалық микроаудандастыру картасын әзірлеумен айналысады. Атырау өңірі бойынша жұмыстар бұл жобалар аяқталғаннан кейін ғана қарастырылып, жаңа мақсатты қаржыландыру бағдарламасы аясында қолға алынатын болады".
Облыстық әкімдіктің баспасөз хатшысы Руслан Жұмағазиевтің айтуынша, өңірдің сейсмологиялық картасын немесе әкімдік атағандай — сейсмикалық микроаймақтандыру картасын әзірлеуге өтінім Сейсмология институтына жіберілген.
Бұл мақсатқа бюджеттен қанша қаражат бөлінгені туралы жауап жоқ.
— Бұл соманы институт мәлімдейді, қазіргі уақытта мәліметтер жоқ, — деп жауап берді Р. Жұмағазиев.
Сонымен қатар, ол 2026-2028 жылдары Атырау, Ақтөбе, Қарағанды облыстары мен Батыс Қазақстан облысы үшін егжей-тегжейлі сейсмикалық аудандастыру карталарын жасау жоспарланғанын хабарлады. Оның айтуынша, бұл карталар әрбір өңірге жүргізілетін жеке зерттеулерге негізделетін болады.
- Атырау облысы үшін алғашқы кезеңде геологиялық, сейсмологиялық және инженерлік деректер жиналып, ықтимал жер сілкінісі ошақтары мен олардың энергиясы анықталады.
Екінші кезеңде сейсмикалық құбылыстардың қарқындылығы, тереңдігі және қайталану жиілігі есептеледі.
Егер 30 мыңнан астам тұрғыны бар елді мекендерде егжей-тегжейлі аудандастыру карталары жасалғаннан кейін 7 баллдан жоғары жер сілкіністері болуы мүмкін деп анықталса, онда бұл елді мекендер үшін сейсмикалық микроаудандастыру (СМА) карталары әзірленетін болады.
СМА карталарын дайындау кезінде топырақ категориялары ескерілуі керек, сондай-ақ елді мекен аумағындағы белсенді жарықтардың топологиясын анықтау қажет, – деп мәлімдеді Жұмағазиев.
Бұрынғы карта қайда кетті және бізге жаңа карта не үшін қажет?
Ашық дереккөздерден Атырау облысының төтенше жағдайлар департаментінің 2014 және 2017 жылдарға арналған техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар қатерлерінің каталогын таптық. Онда 2001 жылы облыс әкімдігі аумақтың сейсмикалық аудандастыру картасын жасауға 10 миллион теңге бөлгені көрсетілген.
Картаны ҚР Білім және ғылым министрлігінің Сейсмология институты әзірлеген. Онда жер сілкінісінің ықтимал баллдық мәндері 50 жыл ішінде 90%, 95% және 99% ықтималдықпен асуы мүмкін екені көрсетілген. Бұл карта 2002 жылдан бері ҚР Құрылыс істері комитетінің 2002 жылғы 20 наурыздағы №66 бұйрығына сәйкес қолданылып келеді деп көрсетілген.
«Карталар 50 жыл ішінде сейсмикалық қарқындылықтың 90%, 95%, 99% ықтималдықпен артуына негізделіп жасалған. Осы картаға сәйкес ықтимал жер сілкіністерінің баллдық көрсеткіші анықталған: Атырау қаласы үшін – 5 балл, облыс аудандары үшін – 6 балл», – деп сол кездегі төтенше жағдайлардың алдын алу бөлімінің бастығы, өртке қарсы қызмет майоры А. Жанғалиев өз есебінде жазған.
ҚР Төтенше жағдайлар министрлігіне қарасты «Сейсмологиялық байқау және зерттеулер ұлттық ғылыми орталығы» ЖШС директоры Дәулет Сәрсенбаевтың айтуынша, жаңа сейсмикалық әрекет ету картасы құрылыс саласындағы нормативтердің өзгеруіне және кейбір нормативтік актілер мен заңдардың күшін жоюына байланысты қажет.
"Қазақстан Республикасының құрылыс саласында, сондай-ақ осы саланы реттейтін заңдар мен ережелерде 2001 жылдан бастап айтарлықтай өзгерістер орын алды.
а) Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 31 желтоқсандағы №1509 қаулысы – «Қазақстан Республикасының құрылыс секторындағы нормативтік-құқықтық базаны реформалау тұжырымдамасы». Бұл қаулы 2021 жылғы 7 шілдедегі №466 қаулымен күшін жойды.
б) ҚР Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 23 маусымдағы №441 бұйрығына сәйкес, 2015 жылғы 1 шілдеден бастап жаңа құрылыс нормалары күшіне енді.
в) Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 24 қарашадағы тапсырмасы – «Қолданыстағы құрылыс нормалары мен ережелерін (СНиП) жедел түрде алып тастау және 2020 жылға дейін Еврокод-8 негізіндегі мемлекеттік нормативтерге көшу».
2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстанда құрылыс саласына қатысты көптеген бұрын қолданылған нормативтік-техникалық құжаттардың күші жойылды. Енді республика аумағындағы барлық құрылыс жобалары Еуропалық стандарттау ұйымы әзірлеген Еврокодтар (EN) жүйесі негізінде жобалануы тиіс. Бұл жүйе азаматтық ғимараттар мен құрылыстарды жобалау кезінде конструкцияларды есептеуге арналған", – деп жазылған жауапта.
Оның айтуынша, Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылыс нормаларының Еврокод-8 негізгі қағидаттарына көшуіне байланысты осы талаптарға сәйкес сейсмикалық аудандастыру картасын әзірлеу қажеттілігі туындаған.
"2021 жылдан бастап Ғылым комитетінің мақсатты қаржыландыру бағдарламасы аясында Сейсмологиялық байқау және зерттеулер ұлттық ғылыми орталығы Қазақстанның облыстары мен қалаларының сейсмикалық қауіптілігін бағалау жұмыстарын жүргізуде. Бұл зерттеулер қазіргі заманғы ғылыми-әдістемелік тәсілдер негізінде жүзеге асырылуда. Атап айтқанда, зерттеулер Шығыс Қазақстан облысында, Өскемен қаласында, Алматы қаласында жүргізілуде. Түркістан және Маңғыстау облыстарын егжей-тегжейлі сейсмикалық аудандастыру, сондай-ақ Тараз қаласының сейсмикалық микроаудандастыру картасын әзірлеу жұмыстары 2026 жылға дейін жалғасады. Атырау облысы бойынша зерттеу жұмыстары тек қазіргі жобаның аяқталуынан кейін, жаңа мақсатты қаржыландыру бағдарламасы аясында қарастырылатын болады, – деп хабарлады Д. Сәрсенбаев.
«АЖ» анықтамасы
Еврокодтар – азаматтық мақсаттағы ғимараттар мен құрылыстарды жобалауға арналған еуропалық техникалық стандарттар. Олар 10 еврокодтан, 58 бөлімнен, ашық параметрлерге арналған ұлттық қосымшалардан және еврокодтарға арналған нормативтік-техникалық нұсқаулықтардан (NTP EN) тұрады.
Бұл стандарттар барлық типтегі: болат, темірбетон, ағаш, кірпіш, алюминий құрылымдарды жобалау талаптарын қамтиды. Еврокодтарды құрылыс саласына енгізудің басты мақсаты – сапалы әрі қауіпсіз құрылыс тауарлары мен қызметтері еркін айналымда болатын ішкі нарық қалыптастыру.
Еврокодтар құрылыс компанияларының, мердігерлердің, жобалаушылардың және құрылыс өнімдерін өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал етеді.
Айта кетейік, 10 сәуірге қараған түні Құлсары қаласынан 120 км оңтүстік-шығыс бағытта 4,3 магнитудалы жер сілкінісі тіркелді.
Ғалымдардың бұрынғы зерттеулеріне сәйкес, көмірсутек шикізатын қарқынды өндіру жер қыртысының жоғарғы қабаттарын деформациялап, күшті техногендік жер сілкіністеріне әкелуі мүмкін. Бұл мәселе туралы Жанғалиев те 2014 жылы төтенше жағдайлар қаупі каталогында жазған болатын. Ол атап көрсеткендей: «Соңғы онжылдықтарда Атырау облысында көмірсутек шикізатын қарқынды өндіруге байланысты күрделі геологиялық жағдайлары бар аномалды мұнай-газ кен орындарында күшті техногендік жер сілкіністерінің пайда болу қаупі нақты байқалып отыр».
Бұл қауіп бүгінгі күні де өзекті болып отыр.
Айнұр САПАРОВА