В Атырау
-1 
Атырау облысында белгілі экологтар мен заңгерлер таза аспан үшін бірлесіп күресуге кірісті. ҚР Президенті Қасым-Жомарт ТОҚАЕВТЫҢ сапары қарсаңында 12 наурызда Алғашқы экологиялық форум қорытындысы бойынша өткен баспасөз мәслихатында экологтар экология тақырыбы Атырау билігі үшін өзекті мәселеге айналғанын айтты.
Жарықсыз өткен форум
Бірінші форумның жоспарланғандай өтпеу себебін «Глобус» экологиялық-құқықтық бастамалар орталығының директоры Галина ЧЕРНОВА атады:
– Біз форумды президенттің келу қарсаңында өткізуді арнайы жоспарлағанбыз. Оған қалалық және облыстық мәслихат депутаттары мен экология департаментінің өкілдері шақырылды. Бірақ күтпеген жайт орын алды: белгісіз себептермен форумға қасақылық жасау басталды. Бұл шараға облыстық мәслихаттың депутаты, «Атамекен ЭКО» экологиялық қорының жетекшісі Арман ХАЙРУЛЛИН жетекшілік етті. Форумға әзірлік кезінде ол бізге белсенді көмектесті, бірақ кейін президенттік құрылтайға дайындалуға байланысты қатысудан бас тартты. Біз мұны қабылдап, түсіністік таныттық. Бірақ кейін ол біздің форумның өткізілуіне ашық кедергі келтіре бастап, оны өткізбеуді сұрады. Мен оның менен мүмкін емес нәрсені сұрап тұрғанын түсіндірдім - барлық қатысушы келіп, қонақүйлерге орналасып қойған. Нәтижесінде форум өтетін ғимарат жарықсыз қалды. Zoom арқылы онлайн-конференцияға қосылуы керек басқа елдердің адамдары қосыла алмады. Каспий теңізінің ғарыштық мониторинг нәтижелері туралы баяндауы тиіс БҰҰ-ның экожүйені қалпына келтіру онжылдығын қолдау жөніндегі Ресей ұлттық комитетінің мүшесі Алексей КНИЖНИКОВ пікірін білдіре алмады. Бізде экологиялық саясат және қоршаған ортаны қорғаудың институционалдық негіздері бойынша халықаралық сарапшы Болат ЕСЕКИН трансшекаралық өзендердің, оның ішінде Жайық өзенінің мәселесін шешу туралы баяндама жасауы керек еді. Халықаралық сарапшы, Вашингтондағы Crude Accountability экологиялық құқыққорғау тобының атқарушы директоры Кейт УОТЕРС та Қарашығанақ мұнай-газ кенішіне жақын орналасқан Березовка ауылының тұрғындарын қоныстандыру мәселесіне қатысты баяндамасымен шыға алмады.
Айтпақшы, облыстық және қалалық мәслихаттың түрлі департаменттерінен шақырылған өкілдер бұл шараны елемеді. Осылайша, Атырау облысында бірінші рет осындай ауқымдағы экофорум 109 қызметіне ғимаратқа жарық беруді сұраған қоңыраулармен өткен. Чернованың айтуынша, осы уақыт бойы А.Хайруллин ғимараттың кіреберісінде кезекшілікте тұрып, форум туралы білетін және оған қатысуға келгендердің бәріне форумның өткізілмейтіні туралы хабарлаған.
Бұл жағдайға қатысты депутат Арман Хайруллиннің өзі пікір білдіруден бас тартты.
Тек сандар
Бірақ эмоциядан сандарға келейік: баспасөз мәслихатында Атырау облысындағы азаматтардың ауруға шалдығуы туралы жан түршігерлік ақпарат айтылды. Сонымен, 2023 жылдың он айының қорытындысы бойынша облыстық денсаулық сақтау басқармасының мәліметтері ұсынылды. Мысалы, демікпе диагнозымен диспансерлік есепте 2847 науқас тұр, оның 847-сі 18 жасқа дейінгі балалар. Нәрестелер өлімі туралы да айтылды: 2023 жылдың 10 айында 109 өлім тіркелсе, 2022 ж. осы кезеңде 129 нәресте шетінеген. Сәби өлімінің негізгі себептері перинаталдық кезеңде туындаған жағдайлар – 65% және туа біткен даму ақаулары – 13%. Атырау облысында 2023 жылы мүмкіндігі шектеулі жандар саны 24027 адамға жетті, оның 3194-і бала. Мүгедектіктің негізгі себептері ретінде қан айналымы жүйесінің аурулары, қатерлі ісіктер мен жаңа түзілімдер, жүйке жүйесінің аурулары, психикалық бұзылулар, сүйек-бұлшық ет жүйесінің аурулары және тыныс алу органдарының аурулары саналады.
Қолайсыз экологияның бала психикасына тигізетін әсері туралы көптеген деректерді білетін жергілікті қоғам белсендісі Лунара МАҚСҰТОВА да сөз сөйлеп, бірнеше мысал келтірді. Ондаған жыл бойы ауыр диагнозы бар балаларды емдеп, бейімдеумен айналысып келе жатқан «Атырау. Шағын ел» ҚБ төрағасы Ерлан КҮМІСҚАЛИЕВ та оның сөзін құптады.
Залда Атыраудың қолайсыз экологиясынан зардап шекпеген бірде-бір адам қалмаған: бәрі де бас ауырып, естен танып, денсаулығы нашарлағанын айтты.
Әрине, солай болады! Тек 2023 жылдың өзінде тоғыз ірі апаттық шығарынды орын алды, бұл олардың жыл сайын және одан да бұрын тұрақты болып тұратынын есептемегенде. Ақшаның құйылуы да өсу үрдісінде. Мәселен, облыс 2021 жылы Қазақстанның ұлттық қорына 1 триллион 48 миллиард теңге; 2022 жылы 3 трлн 621 млрд теңге; 2023 жылы 2 трлн 613 млрд теңге аударды. Ал республикалық бюджетке алынатын қаражат мынадай көрсеткіштерді құрады: 2021 жылы – 277 млрд теңге, 2022 жылы осындай сома, ал 2023-2025 жылдары 155 млрд теңгені құрайды.
- Айта кететін жайт, эмиссия үшін айыппұлдар республикалық бюджетке түседі, ал біз, атыраулықтар уланған ауамен тыныстап жатырмыз, - деп атап өтті Г.Чернова. – Ұлттық қорға да біздің жерімізде өндірілген мұнайдан түскен қаржы түсіп жатыр.
104 станциясының құпиясы
- Айта кететін жайт, шығарындылар үшін айыппұлдар республикалық бюджетке түседі, ал біз, атыраулықтар уланған ауамен тыныстап жатырмыз», - деп атап өтті Г.Чернова. – Бұл біздің жерімізде өндірілген мұнайдан қаржы түсетін Ұлттық қорға да қатысты.
Г.Чернова үш жылдан бері атмосфералық ауаның жағдайын бақылайтын 20 станцияның бірінің түсініксіз әрекетсіздігі мәселесін көтеріп келеді. Кезінде бұл станцияларды қала мен облыста «Аджип ҚКО» компаниясы орнатқан болатын. Олардың бірі 104-ші деп аталатын станция қызық жерде – Сасықсай маңында орналасқан.
- 104-станция бізге осы нақты аймақтағы күкіртсутегі шығарындыларының деңгейін үнемі көрсетіп отырды. Бұл станцияны Атырау билігі электр желісінен әдейі ажыратып отырғанына үшінші жыл болды. Ажырату себебі - ол өнеркәсіптік аймаққа тым жақын орналасқандықтан, бірақ санитариялық-қорғау аймағының шекарасында болмағандықтан қате деректерді көрсетіп тұрды дейді. Оны сіз бен біз көрсетіп тұрған деректерге қол жеткізе алмауымыз үшін және сәйкесінше бұл ақпаратқа шағымдана алмауымыз үшін ажыратып тастаған деп есептеймін. Ал 104-станция кезінде күкіртсутегінің 50-ден астам шекті рұқсат етілген концентрациясын көрсетіп, «Қазгидромет» сайтына өз мәліметтерін жіберіп, оның көрсеткіштерімен бәрі таныса алатын еді. Оның ажыратылуына Аджиптің де, Қазгидрометтің де қатысы жоқ. Бұл облыс әкімдігінің құзырында. Осы станцияның өз деректерін көрсетіп, қайта жұмыс істеуі үшін бірігіп жұмыс істегенімізді қалар едім, бірақ облыс әкімдігі бұл мәселе бойынша жартымды жауап бермеді, - дейді Г.Чернова.
Риясыз мақсаттар
Баспасөз мәслихатында сөз сөйлегендердің қатарында үш танымал заңгер – Нұрлан ЖОЛБОЛОВ, Айгүл КЕНЖАЛИЕВА және Руслан ЖАКУПОВ болды.
Экофорумға заңгерлердің қатысуы белсенді Таңат НҰРЫМОВТЫ біраз абыржытты. Ол танымал заңгерлер аймақтың экологиялық мәселелерін шешуде қандай мақсатты көздеп отырғанын анықтауды жөн көрді.
Заңгерлердің айтуынша, олардың мақсаты – Атырау облысының барша азаматтарының мақсатымен бірдей, отбасыларының таза аспан астында өмір сүруі. Сондай-ақ экология мәселелері бойынша тактиканың өзгеруі.
- Митингтер, тыңдаулар, дөңгелек үстелдер – мұның бәрі тиімсіз, - деді Н.Жолболов. - Бізге экологтар, заңгерлер, жергілікті азаматтар мен экология мамандарынан құралған комиссия қажет.
Жолболов сөз сөйлеп, Атырау облысының атмосферасын ластаушы заттар шығарындыларының көлемі туралы сауалына Атырау облысы экология департаментінің жауабын келтірді:
- 2021 жылы – 345,4 мың тонна лимитпен 155,08 мың тонна. 2022 жылы – 342,3 мың тонна лимитпен 110,75 мың тонна. Тек 2023 жылдың бірінші жартыжылдығында атмосфераға тасталған нақты шығарындылар 55,307 мың тоннаны құраған. Ресми деректерге сәйкес, жер қойнауын пайдаланушылардың ешқайсысы қоршаған ортаға эмиссиялар бойынша лимиттерді бұзбағанына назар аудартқым келеді. Бұл лимиттерді кім белгілейді? Жауап – ҚР экология министрлігі. Бұл лимиттердің өте жоғары екені сонша, тіпті жер қойнауын пайдаланушылар да бұл деңгейге жетпейді, солай емес пе?
...Енді мына сандарға тағы бір қараңызшы – Атырау облысы тұрғындарының тірі ағзасы арқылы, өкпесі, қаны арқылы өтетін мыңдаған тонна у! Тек Қазақстандағы мұнай өндіру мен өңдеудің 33 жыл кезеңінде қоршаған ортаға айтарлықтай кері әсерін тигізетін нысандар ауамызға үш миллион тонна улы ластаушы заттарды шығарды. Осы жылдар ішінде төрт тоннадан астам аса қауіпті улы химиялық зат Атырау облысының әрбір тұрғынының үлесіне тиді. Ал сіз мені мұнда не үшін отыр деп сұрайсыз. Иә, өйткені мен де осы қаланың тұрғынымын, өзімнің және менің отбасымның немен тыныс алып жатқанына бей жай қарай алмаймын. Сонда экология министрлігі халықтың әл-ауқаты мен өмір сүру сапасы қоршаған ортаға антропогендік әсерді барынша азайтуды және жақсарту шараларын іске асыруды мақсат ететін Қазақстанның тұрақты дамуының экологиялық негіздерін елемей, өз халқына қарсы ойнап отырғаны ғой.
- ...Ал менің өзімшіл мақсатым бар, - деп жауап берді адвокат Жакупов Нұрымовтың сұрағына. - Менің бес балам бар, мен балаларымның қолайлы экологиялық ортада өмір сүргенін қалаймын. Иә, осы уақытқа дейін мен ешбір жиналысқа, экологиялық шараларға қатысқан емеспін. Бұрын бұл мәселе туралы ешқашан ойламағаныма ұяламын. Енді жағдайды жақсарту үшін жұмыс істеуге дайынмын. Сондықтан осындамын және көмектесемін.
- Сіз менің сұрағыма жауап бермедіңіз, - деп жалғастырды Нұрымов, - Сіздің мақсатыңыз қандай?
- Ааа, нені меңзеп тұрғаныңызды түсіндім! Сіз пайдакүнемдік астар іздеп тұрсыз ғой! - деп тойтарыс берді адвокат. - Сізге бірден айтайын, біз уақытымызды риясыз құрбан етеміз. Бұдан астар іздеудің қажеті жоқ: біз ашықпыз, жұмыс істейміз. Заңды түсінетін адамдардың әрекетінен жаман пиғыл іздемей, олардың бұл салаға келгеніне қуануыңыз керек!
Осылай деген адвокаттар спикерлер орындығынан тұрып, қоштаспастан залдан шығып, жиналғандарды абыржытып тастады. «Олар кетіп қалды ма?», «Олар енді экологиямен айналыспайды ма?», «Ренжіп кетті ме екен?» – деп сыбырлады адамдар.
Чернова абдыраған аудиторияны тыныштандыруға тырысты: «Олардың негізгі жұмысы бар болғандықтан олар сот отырысына кетті, - деді ол, - Сот процестері жүріп жатыр және бүгін республикалық адвокаттар алқасы президиумының отырысы жоспарланған, оған Жолболов қатысады».
Жиын соңында үшінші адвокат Айгүл Кенжалиева пікірін білдірді:
– Біздің мақсатымыз – облысымыздың экологиялық апат аймағы ретінде танылуына қол жеткізу. Ол үшін біз президентке хат жаздық. Түсінесіздер ме, экология мәселесін кешенді зерттеу керек, бұл үшін салмақты ведомстволар мен мамандарды тарту керек. Біз өз тарапымыздан Атырау облысындағы экология тақырыбының құқықтық тұрғыдан қолдау табуына бар күш-жігерімізді саламыз.
Анастасия ШЕРСТЯНКИНА