В Атырау +4 
Атырауда биыл ортағасырлық Ақтобе-Лаэти қалашығының аумағында жүргізілген археологиялық қазбалардың нәтижелері таныстырылды.
Бұл археологиялық ескерткіштің Теңдік ауылы (қазіргі Томарлы) маңында орналасқаны көптен белгілі. Жергілікті тұрғындар бұл жерден бірнеше рет қызықты жәдігерлер тапқан. Ресми түрде қалашықты 20 ғасырдың 60-жылдары жергілікті зерттеуші Вячеслав Афанасьев пен геолог-мұнайшы Сапар Қарымсақов анықтап, алғашқы табылған заттар қалашықты XIII ғасырға жатқызуға мүмкіндік берген.
Толық әрі жүйелі зерттеу кейін басталды, Гурьевте Волга-Орал экспедициясы жұмыс істей бастады, оны Археология және этнография институтының ғылыми қызметкері Лев Галкин басқарған. Қазіргі ғалымдар бұл жерді Ақтөбе шатқалы деп атайды. Л. Галкин XIV ғасырдағы итальян саудагері Пиццигани картасын тауып алған, онда қала Лаэти деп аталған. Сол себепті ескерткіштің Ақтөбе-Лаэти деген екі атауы бар.
Ең ірі қазбалар 1979 жылы жүргізілген. Табылған заттар: моншақтар, сақиналар, білезіктер, тұмарлар, керамикалық ыдыстар, өңделген сүйек көп – бұл сүйек өңдейтін шеберхана болғанын көрсетеді. Шығырлы ыдыстар мен диірмен тастардың көптігі бау-бақша шаруашылығының дамығанын көрсетеді. Қала тұрғындары аңшылықпен, балық аулаумен, мал шаруашылығымен айналысқан. Сонымен қатар, қола балқыту өндірісінің қалдықтары да табылған.
Қала экономикалық кешен секілді болған: тұрғындар өз қажеттіліктерін қамтамасыз етіп қана қоймай, сауда-саттықпен де белсенді айналысқан. Қала Сарайшықтан Орта Азияға бағытталған сауда керуен жолында орналасқан. Табылған қола және күміс монеталар бұл жерде кәсіпкерлік белсенді жүргізілгенін көрсетеді. 1993 жылы монеталар өте көп табылған. Бірақ кейін зерттеу жұмыстары ұзақ уақытқа тоқтатылып, археологтар тапқан барлық құрылымдар біртіндеп топырақпен жабылды. Бұл жердің мемлекет тарапынан қорғалатынын тек жерге қағылған темір тақтада ғана көрсетіліп тұр, бірақ оған ешкім мән бермеген.
Айта кету керек, Вячеслав Афанасьев әлденеше рет қалашықты толық жойылудан құтқарған, билікке барып, жерді құрылыс салуға бермеу үшін күрескен. Дегенмен, қазір Ақтөбе-Лаэтиге Жұлдыз-3 ықшамауданы жақындап қалды, қалашық облыс орталығының шегіне енген.
1993 жылдан кейін ортағасырлық қаланың қазба жұмыстары ара-кідік жанданғанымен, олар негізінен беткі және аз ауқымда жүргізіліп, көбінесе студент-тарихшылардың жазғы практикасы аясында және Атырау облыстық тарихи-өлкетану музейі мамандарының күшімен жүргізілген.
Жалпы алаңы 52,7 гектар қалашық аумағы өткен жылы толық қоршалды. Атырау облысының тарихи-мәдени мұраны зерттеу орталығының жетекшісі Толыбай Достыбаевтың айтуынша, қоршауға 74,3 млн теңге жұмсалған, периметр ұзындығы 2935 метр. Бұдан бұрын да хабарланғандай, Ақтөбе-Лаэти ашық аспан астындағы музейге айналмақ. Жоспарда әкімшілік ғимарат, ангар, садақ ату алаңы, абаттандыру және көгалдандыру қарастырылған.
– Бұл жұмыстарды 9 ай ішінде аяқтау жоспарланып отыр. Сонымен қатар, қалашық жүйелі және кезең-кезеңімен зерттеліп, қалпына келтіріледі, – деді Т. Достыбаев.
Өткен маусымдағы қазбалар нәтижелерімен Х. Досмұхамедұлы атындағы Атырау университетінің аға оқытушысы, археолог Амангелді Зайнов таныстырды. Оның айтуынша, табылған жәдігерлердің көпшілігі керамикадан жасалған, үлкен хумдар (ыдыстар) табылған, сонымен қатар ғылым үшін құнды болып саналатын XIII ғасырдың екінші жартысына тиесілі күміс, Алтын Орда монеталары кездескен.
Лев ГУЗИКОВ
Автор түсірген, Андрей КОРАБЛЁВ және В. АФАНАСЬЕВТІҢ мұрағатынан алынған суреттер