Біз «коммуналдық апокалипсистен» құтыла аламыз ба?

"Экономикалық зерттеу институты" АҚ өңірлік зерттеу орталығының директоры Ерлан Каримов, Economy.kz

Бүгінгі күні Қазақстанның энергожүйесі аса маңызды және әлеуметтік инфрақұрылым объектілерінің тозуының жоғары дәрежесіне байланысты өз мүмкіндіктерінің шегінде жұмыс істеуде. Мысалы, электр желілерінің тозу деңгейі 65%-тен асады, жылу электр орталықтарының (ЖЭО) орташа жасы 60 жылдан асады, ал әрбір үшінші үйдің жасы 50 жылдан асады.

Әдетте, маңызды инфрақұрылымның 50%-тен жоғары тозуы өте қауіпті, өйткені ол ұлттық өнімнің көбею қарқынына және халықтың өмір сүру сапасының төмендеуіне әсер етуі мүмкін. Мысалы, 2022 жылдың қысында ЖЭО мен жылу желілерінің жоғары тозуына байланысты Екібастұз және Риддер қалаларында бірқатар ауыр коммуналдық апаттар орын алды. Ұқсас проблемалар Қазақстанның басқа өңірлеріндегі ЖЭО-да туындауы мүмкін, олардың орташа тозу дәрежесі – 67,4%. Бұдан басқа, ЖЭО қызметіне еліміздің қала халқының 62%-і (еліміздің шамамен 12,3 млн. адамы) тәуелді.  Сонымен қатар, қалалық агломерациялар аймағында еліміздің ауыл халқының 26%-і тұрады, бұл қалалардың қолда бар инфрақұрылымына қосымша жүктеме қалыптастырады.

Тиісті бақылаудың болмауы және ЖЭО едәуір бөлігінің жоғары тозуы коммуналдық апокалипсистің ықтимал сценарийін – өңірлерде жылу мен электр энергиясы өндірісінің ауқымды тоқтауын, сондай-ақ өнеркәсіптік кәсіпорындар қызметінің тоқтауын күшейтеді. Мұндай сценарийді іске асыру Қазақстанның әлеуметтік және саяси салаларында болжанбайтын салдарларды тудыруы мүмкін.

• Анықтама үшін: 2023 жылдың тамызында МАЭК-те (Маңғыстау атом энергетикалық комбинаты) энергия блогының тоқтауы өңірдің мұнай кәсіпорындары үшін электр энергиясын беруді шектеуге алып келді, бұл мұнай өндіруге теріс әсер етті.

Елдегі ЖЭО-мен ағымдағы жағдайды орталықтандырылған жоспарлау және мемлекеттік араласу құралдарымен түзету қажет. Соңғы 30 жылда Қазақстанның экономикалық дамуы «мемлекет – жаман меншік иесі» деген тезиске негізделді. Алайда, ЖЭО-ны – маңызды инфрақұрылымды жеке меншікке беру жөніндегі тәсіл өзінің тиімсіздігін көрсетті. Бұған қоса, соңғы 30 жылда елде бірде-бір жаңа ЖЭО салынған жоқ. Қазіргі уақытта Қазақстандағы ЖЭО жөндеу жұмыстары инвестицияларға, технологияларға және шет мемлекеттердің мамандарына тәуелді.

Қосымша, жоғары жылу шығынының себептерінің бірі жылумен жабдықтау желілерінің тозуы екенін атап өткен жөн. Жалпы, ел бойынша жылу энергиясының шығыны 9056,8 мың  Гкал құрайды, бұл іс жүзінде елдің барлық өнеркәсіптік кәсіпорындарының коммуналдық қажеттіліктерімен салыстырылады.  

Мысалы, егер жылу энергиясының шығынын тек Қарағанды облысында (1321,3 мың Гкал), ШҚО-да (1037,9 мың Гкал) және Алматы қаласында (1350,6 мың Гкал) болдырмасақ, онда осы энергиямен Алматы, Атырау, БҚО, Жамбыл, Қызылорда, Түркістан және Шымкент қалаларының тұрғындарын жылумен қамтамасыз етуге болады.

   Белгілі болғандай, 2015 жылдан бастап жылумен жабдықтау жобалары бюджеттік кредит құралы арқылы қаржыландырылды (жылдық 0,01%-пен, 20 жыл мерзімге). Алайда, салаға қаржыландыру көлемінің жеткіліксіздігіне, жылумен жабдықтау желілерінің жоғары тозуына, тарифтердің тежелуіне, сондай-ақ табиғи монополиялар субъектілерінің шамадан тыс кредит алуына байланысты – 14 мың км жылумен жабдықтау желілерінің тозуы 54% -тен астамды құрайды.

Ең жоғары тозу Павлодар (82,1%), Абай (68%), Қарағанды (67,7%), Шығыс Қазақстан (65,7%) және Солтүстік Қазақстан (64,7%) және басқа да облыстарда сақталады.

ЖЭО мен жылумен жабдықтау желілерін қаржыландыру және жоғары тозу проблемаларынан басқа, қолданыстағы жылу желілерін шұғыл ауыстыру үшін қажетті отандық құбырлар өндірісін шектеу бар.

 
Коммуналдық апокалипсисті болдырмау үшін Қазақстанға сапалы болат және шойын құбырларының өндірісін оқшаулау, сондай-ақ бірқатар артықшылықтары бар полимерлі материалдардан жасалған құбырларды пайдалану мүмкіндігін зерделеу қажет: 

• 16 атмосфераға дейінгі ішкі қысымға және топырақтың сыртқы жүктемелеріне төтеп бере алатын жоғары беріктік; 
• қатал климаттық жағдайларда жоғары өнімділік қасиеттері (-45 С-ден 40 С-ге дейін);
• құбырлардың ішкі бетіндегі химиялық және биологиялық түзілімдер бүкіл қызмет ету мерзімінде (пластиктің қызмет ету мерзімі 50 жылға дейін) алынып тасталды, бұл құбырдың өткізу қабілетін арттыруға мүмкіндік береді; 
• жеңіл салмақ пен жоғары соққы төзімділігі орнатуды жеңілдетеді, шығындарды азайтады, төсеу үшін тар траншеяларда жұмыс істеуге мүмкіндік береді және қымбат арматура мен басқа материалдардың санын азайтады.