Ескі Гурьевтегі мектептер

XIX ғасырдың соңында Гурьев қаласының өзінде (ол кезде халық саны небәрі 10 мыңдай ғана еді) алты оқу орны жұмыс істеген. Бұл – кеңестік кезеңдегі «революцияға дейін мектеп болмаған» деген жазбаларға мүлдем сәйкес келмейді.

Алайда XIX ғасырда білім беру ісі оңай жүре қойған жоқ. Билік ашқан кейбір мектептер тіпті оқушы болмағандықтан жабылып қалып отырды. Себебі казак-ескі салт ұстанушылар «ғалымдарды» (арнайы оқыған мұғалімдерді) мойындамай, балаларын 1653 жылғы шіркеу реформасынан кейін түзетілген діни кітаптармен сабақ өтетін мектепке бергісі келмеді. Ал жергілікті қазақтар да баласын зайырлы мектепке емес, медресеге жіберуді жөн санады.

Сондықтан сауат ашуды көбіне кезбе ұстаздар, қашқын сарбаздар және «грамотница-шебер» әйелдер үйретті. Олар ақылы үйден оқитын жеке мектептер ашып, негізінен діни білімге мән берді. Мәселен, мұндай шағын мектептер XIX ғасырдың 90-жылдары Кандаурово (қазіргі Алмалы), Редут (Талдыкөл), Сорочинка (Аққайың) және Сарайшық елді мекендерінде болғаны белгілі. Яғни зайырлы білім ол кезде сұранысқа ие болмады да, кейінірек орнықты.

Ал 1890 жылдардың ортасына қарай Гурьевте әр жылдары ашылған: орыс-қырғыз (қазақ) мектебі, І-дәрежелі теңізшілер сыныбы, екі кластық ерлер және әйелдер әскери мектебі, сондай-ақ екі шіркеу-приход мектебі болған. Олар соншалықты танымал еді, тіпті сыныптар толып, балаларды қабылдай алмай қалған кездер жиі кездескен.

XIX ғасырдағы отарлық Қазақстанда екі немесе үш ауысымда оқыту мүлде болмаған. Тіпті ондай сөздердің өзі жоқ еді.

Айтпақшы, Атырау облыстық тарихи-өлкетану музейінің қорында Гурьев мектептеріне қатысты құнды құжаттар сақталған. Онда оқу орындарының ашылған уақыты, қаржыландырылуы, материалдық-техникалық жағдайы, ұстаздар құрамы мен оқушылар саны туралы статистикалық деректер бар. Осы мақаланы әзірлеу барысында сол мәліметтердің кейбірі пайдаланылды.

Ахмировтар сыйлаған мектеп

...Көпес Хохлачевтің өзіне қашан үй салдырғаны белгісіз, бірақ 1885 жылы ол үйде екі кластық орыс-қазақ мектебі орналасты. Бұл – 1871 жылы ашылған, Гурьевтегі ең ірі оқу орны болатын.

Белгілі ұстаз, Ұлы Отан соғысының ардагері Шоқан Қаржауов «Өмір жолымнан естеліктер» атты мемуарында алғаш мектеп меңгерушісі болып Дәулетімбет Машақовтың (Алаш қайраткері Халел Досмұхамедовтың әкесінің ағасы) қызмет еткені жазылған. Бұл мектепте аудармашылар, болыс хатшылары мен орыс тілі мұғалімдері дайындалды. Сонымен бірге оқушылар кітап түптеу ісін, слесарь-шеберлікті, ағаш өңдеу мен ұсталықты, етікші-қайыс кәсібін де меңгерді.

Мектеп жанынан шалғай ауылдардан келген балаларға арналып 120 орындық пансионат ашылды. Оқушылар толығымен мемлекет есебінен қамтамасыз етілді. Барлық ғимараттар мен шеберханалар тұтас бір кварталды алып жатты.

«Ваня сағат ұрлады»

1898 жылы Гурьевке француз ғалымы әрі саяхатшысы Поль Лаббе келген. Ол «По дорогам России: от Волги до Урала» атты кітабында жергілікті оқу орындары туралы жазған. «Орыс-қырғыз училищесі шағын, бірақ жақсы жабдықталған ғимаратта орналасқан екен. Маған оқушыларға сұрақ қоюды ұсынды, бірақ олар қорқып, үндемей қалды: демалыс кезінде қолда бар білгендерін ұмытқан сияқты. Ең кішкентайлары ғана тырысып бақты. Мұғалім оларға: "Ваня сағат ұрлады" деген сөйлемді оқытты», – деп жазған.

Оқуды аяқтағандарға арнайы куәлік берілген. 1903 жылғы деректерге сәйкес, бұл құжатқа училищенің қамқоршысы, көпес С. Ильин, училище меңгерушісі У. Алелekов, заң пәнінің мұғалімі, дін қызметкері А. Л. Самарцев, сондай-ақ мұғалімдер С. Меңдібаев пен А. Владимирский (Ұлы Отан соғысының әйгілі қолбасшысы, жерлесіміз адмирал Лев Владимирскийдің әкесі) қол қойған.

Естеліктің сүрілуі

Каспий өңірінде кеңес билігі орнағаннан кейін, 1925 жылға қарай орыс-қазақ мектебінің сыныптарын кеңестік партия мектебінің (совпартшкола) тыңдаушылары иеленді. Бұл оқу орны кеңестік және партиялық қызметкерлерге саяси әрі жалпы білім беруге арналған еді.

1935 жылы ғимарат А.С. Бубнов атындағы Гурьев педагогикалық техникумының оқу корпусы ретінде берілді. (А.С. Бубнов — кеңес қайраткері, 1929–1937 жылдары РСФСР Халық ағарту халық комиссары болған). Айтпақшы, бұл педтехникум 1929 жылы ашылған, қазіргі Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университетінің «алғашқы негізін қалаушысы» саналады. Жақында оқу орны 85 жылдық мерейтойын атап өтті, бірақ шын мәнінде тарихы бұдан әлдеқайда тереңде жатыр.

Ұлы Отан соғысынан кейін бұл көне ғимаратта Куйбышев атындағы мектептің бастауыш сынып оқушылары оқи бастады. Ондаған жылдар бойы бір буын екіншісін алмастырып, бұл үрдіс XXI ғасырдың басына дейін жалғасты. Ақыры әбден ескірген ғимарат сыр бере бастады.

Өкінішке қарай, бұл мектептің тарихи құндылығына не Кеңес дәуірінде, не тәуелсіздік жылдарында жергілікті билік көңіл бөлген жоқ. Ал мұндай сәулет ескерткіштері кез келген өркениетті мемлекет мәдениетінің ажырамас бөлігі болып саналады.

«Нөлінші» жылдардың басында-ақ Хохлачев үйі мемлекет қорғауындағы тарихи ескерткіштер тізімінде тұрған. 2005–2008 жылдары мұнда күрделі жөндеу жүргізу мәселесі көтерілгенімен, комиссия ақыр соңында бұл нысан қалпына келтіруге жарамсыз деген шешім шығарды. 2009 жылғы мамырда бастауыш сыныптың барлық оқушысы Тайманов көшесіндегі жаңа мектепке көшірілді. Білім беру жүйесіне 120 жылдан астам қызмет еткен (!) бос қалған ғимарат 2017 жылы толығымен бұзылды. Қазір оның орнында құрылыс алаңы ғана тұр.

Каспий өңірі штурмандарының ұстаханасы

Гурьев қаласында ерекше оқу орны – теңізшілер сыныбы ашылды. Ол 1867 жылы император II Александр бекіткен «Теңізшілер сыныбы туралы ереже» негізінде құрылды. Бұл құжат сауда флотының дамуына көмектесуді мақсат етіп, теңіз сыныптарын үш разрядқа бөлуді қарастырған. Әр разряд белгілі бір кеме жүргізушілік атағына сай келді. Бірінші (төменгі) разряд – каботаждық жүзу штурманы атағына емтихан тапсыру бағдарламасына, екінші разряд – каботаждық шкипер және алыс сапарға шыққан штурман атағына, үшінші (жоғары) разряд – алыс сапарға шығатын шкипер атағына сай. Гурьевтегі бір класстық теңіз класы бірінші разрядқа жатты.

Теңіз сыныбы 1873–1874 жылдары ашылды. 1895 жылдың қаңтарында онда 13 оқушы оқыды (бәрі казак сословиесінен), оларды нақты ғылымдар мен кеме жүргізуге қажетті арнайы пәндерге баулыды. Оқу мерзімі төрт жылға дейін созылды, емтихан тапсырған соң түлектер тиісті куәліктер алды. «1894 жылы төрт бала емтихан тапсырды, барлығы оқу курсын аяқтағанын растайтын куәліктер алды, олардың үшеуі сауда кемелерінде жұмыс істеп, айына 15–25 рубль жалақы алады», – деп жазады теңізшілер сыныбының меңгерушісі, шкипер Онисим Абрамович Семионичев.

Кеңес дәуірінде Гурьевтегі теңізшілер сыныбы «юнг мектебі» аталып, кейін теңізшілер училищесі болды. Ол қаланың ескі бөлігіен Балықшы ауылына көшірілді (балық өнеркәсіптік техникумымен шатастырмау керек – ол басқа оқу орны). Училище шамамен 1970 жылға дейін жұмыс істеп, жүз жылдық мерейтойға жетпей жабылды. Ал әдемі, тарихи ғимаратта ұзақ уақыт қалалық тамақ сауда бөлімі орналасты. Қашан бұзылғаны нақты белгісіз.

Әскери мектептің тағдыры

«Гурьев. 12 қазан – ұл балаларға арналған әскери мектептің құрылысына құлшылық жасалып, іргетасы қаланды. Ғимарат тастан салынуда, жағалауда, орыс-қырғыз училищесінің қарсысында; құрылысқа 7500 рубль қарастырылған».

Құлшылыққа жергілікті шенеуніктер, көпшілік және мектеп оқушылары қатысқан. Құлшылық аяқталған соң Гурьев қоғамының өкілдеріне Ф.И.Тудаковтың үйінде жеңіл тамақ беріліп, оқушыларға шай ұсынылған.

Мектеп комиссиясының мүшелері: бөлім атаманы И.Л. Марков, П.З. Ерыклинцев, Ф.И. Тудаков, П.Ф. Сладков, М.Е. Болдырев және М.И. Поликарпов болды», – деп жазды «Уралец» газеті 1897 жылы.

Аты-жөні аталмаған журналист әріптесіміз қысқаша, бірақ мазмұнды ақпарат беріпті. Мектептің орналасқан жерін, құрылыс сметасын, қабылдау комиссиясының мүшелерінің тізімін және фуршетті көруге болады… Жүз жылдан астам уақыт өтсе де, бәрі қазіргі газеттерде жарияланған материалдар секілді.

Бұл мектеп 1861 жылы ашылған және Уральск казак әскерінің қазынасы есебінен қаржыландырылған, сондықтан оны «войсковая» деп атаған. Көп жылдар бойы өз ғимараты болмаған, оқу процесі үшін бөлмелер жеке адамдардан жалға алынған.

Мектеп 1861 жылы Орал казактары қазынасынан қаржыландыру арқылы құрылды, сол себепті ол «әскери» деп аталған. Ұзақ жылдар бойы өз ғимараты болмаған, оқу үшін орындарды жеке тұлғалардан жалға алған.

Бұл мектепте оқуға, жазуға, есепке, геометрияға, тарих пен географияға, сондай-ақ Құдай Заңын үйреткен. Бір қызығы, оқу маусымдық балық аулау (күзгі кезең) кезінде тоқтатылған. Балық аулауға барлық ер азамат, тіпті балалар да қатысқан.

Көптеген Гурьев мектептерінде оқу ақылы болған, бірақ барлық ата-анада тең мүмкіндік болмаған. Сол себепті кедей балалары оқи алуы үшін көмек көрсету қоғамдары құрылды. Әр мектептің өз қамқоршысы немесе қамқоршылық кеңесі болған. Көбіне қамқоршы дәулетті әрі беделді адам болып, басқа байларды қайырымдылық жасауға тартқан.

Мысалы, әскери мектептің бір кездері қамқоршысы – Гурьевтегі Успение шіркеуін салған белгілі саудагер Федот Иванович Тудаков болған. Ғимарат сақталғанымен, бірнеше жыл бұрын тарихи-мәдени сараптама нәтижесінде ескірген деп танылып, бұзылуға шешім қабылданған.

Қыздарға арналған мектеп

Қалада қыздарға арналған тағы бір әскери мектеп болған. Ол 1877 және 1885 жылдары екі рет ашылған, мүмкін оқушы жетіспегендіктен болар. Арнайы ғимарат 1890 жылы қала тұрғындарының қаражатына салынған, құны 4200 рубль.

Гурьевтегі барлық мектептің штаты үлкен болмаған. Әдетте толық құрам мынадай: меңгеруші (сол уақытта бірінші мұғалім), екінші мұғалім, көмекші және заң мұғалімі (священник). Басқа мектептерден ерекшелігі – әйелдер мектебіндегі алғашқы мұғалімнің есімі тарихта сақталған – Елена Серова. Кейінгі жылдары осы мектепте Иов Болдырев (священник), Елизавета мен Фавста Болдыревалар (апа-сестра), Феоктиста Дынникова, Александра Загребина, Зинаида Зябкина, Ирина Черторогова, Клавдия Ксенофонтова, Нина Колпакова және басқа да мұғалімдер сабақ берген.

Қыздар тек негізгі пәндермен шектелмей, тігу, тоқу, кестелеу сияқты қолөнерді де үйренген. Мектептің кітапханасы болған, онда сол кезеңдегі танымал «Задушевное слово», «Детское чтение», «Вестник воспитания», «Малютка» журналдары бар.

Ғимарат бүгінде екі қабатты және тарихи қалпын жоғалтқан, бірақ әлі де тұр. Ол бұрынғы ұлдарға арналған әскери мектептің қирандыларының жанында орналасқан.

Шіркеу және сауат ашу

Гурьевте екі шіркеу-приход мектебі болған: Успение шіркеуінде және Николай соборында. Онда ұлдар мен қыздар оқыған.

Бұл – шіркеу қауымдарына қарасты бастауыш мектептер еді, олар рухани басқармаға (Әулие Синодқа) бағынатын және балаларды өмірге дайындайтын, діни және бастапқы зайырлы білім беретін оқу орындары болатын. Шіркеу-приход мектептерінде Құдай заңы, шіркеу әні, орыс тілі, арифметика және көркем жазу оқытылған. Бұл мектептердің қаржыландырылуы негізінен мемлекет есебінен жүргізілсе де, жергілікті саудагерлер мен қамқоршылардың қолдауы да болған.

Шіркеу қызметкері Александр Самарцев «Оренбургские епархиальные ведомости» газетінде жарияланған «Орал облысындағы Гурьев» мақаласында Николай шіркеу-приход мектебі туралы былай деп жазады: «Бұл шіркеу қауымына қарасты мектеп 1886 жылдан бері жұмыс істейді және оны протоиерей Феодор Голубов ашқан. Бастапқы кезде мектеп ең қарапайым, жағдайы өте нашар ғимаратта орналасқан еді. Алайда 1890 жылы мектепке жергілікті собордың бұрынғы старостасы, казак Симеон Григорьевич Сутягин (Сутягин бағын жасаушы – автор ескертпесі) шіркеу қаражаты есебінен кірпіштен жеке ғимарат салдырған. Ғимарат шіркеуге жақын орналасқан және құны 1700 рубль болған. Осы ғимаратта екі сынып бөлмесі бар, әрқайсысының өлшемі 7х5 аршын, сондай-ақ мұғалімге арналған үш бөлмеден тұратын орын қарастырылған».

Бірақ мұнымен бітпейді. ХХ ғасырдың басында барлық зауырлы мектепті «училище» деп өзгертті, Гурьевтегі оқу орындарының саны арта бастады. Ашылғандар арасында ерлер гимназиясы, жеке жоғары оқу орны, жоғары бастапқы училище, ересектерге арналған тегін мектеп және мұғалімдер семинариясы болды. Сонымен қатар, әлі құжаттармен толық расталмаған мәліметтер бойынша, Татар мешіті жанынан медресе ашылған.

Соңғысы: Гурьевтегі мектептердің көбінде де оқу жылы 1 қыркүйекте басталған. Сол уақыттан бері көп жылдар өтті, бірақ бұл дәстүр өзгермеген.

Лев ГУЗИКОВ