Экологиялық апат: Каспий жағалауы 50 км-ге шегінді

Халықаралық және қазақстандық сарапшылар Каспий теңізінің таяздану мәселесін зерттеді. Зерттеу барысында олар жағдайдың ықтимал апатты сценарийлерін атап өтіп, проблемаларды шешу бойынша бірнеше ұсыныстар жасады, деп хабарлайды Lada.kz.

Каспий теңізі климаттың өзгеруіне байланысты алаңдататын жылдамдықпен тартылып барады, бұл елеулі экологиялық және экономикалық проблемаларды туындатуда. Лидс университеті доктор Мирғали Баймұқанов (Гидробиология және экология институты), доктор Алтынай Қайдарова және эколог Әсел Тасмағамбетова (Орталық Азия экологиялық зерттеулер институты) бірлесіп жүргізген жаңа зерттеулер көрсеткендей, тіпті судың деңгейінің орташа төмендеуі Қазақстанның Каспий жағалауына қатты әсер етуі мүмкін, бұл жойылып кету қаупі бар түрлердің мекендеу ортасының жоғалуына, балық аулау мен кеме қатынасының бұзылуына, сондай-ақ халықтың денсаулығына қауіп төндіруіне әкеледі.

Қазақстанның Каспий теңізіндегі бөлігі өте таяз, бұл оны су деңгейінің төмендеуіне қатысты аса осал етеді. 2001 жылдан бері солтүстік-шығыс жағалауы 50 км-ден астамға шегініп, бұрынғы су кеңістігінің мыңдаған шаршы километрін құрлыққа айналдырды.

Консервативтік сценарий бойынша Каспий теңізінің деңгейі 5 метрге төмендеген жағдайда, Қазақстандағы экологиялық және биологиялық маңызды аумақтардың 60%-ы жойылады.

Егер су деңгейі 10 метрге төмендесе, бұл көрсеткіш 80%-дан асып, маңызды мекендеу ортасын жоғалту қаупін арттырады және табиғатты қорғау шараларына кері әсер етеді.

Ақтау секілді Каспийдегі негізгі порттар және онымен байланысты салалар (мысалы, солтүстік бассейндегі мұнай-газ нысандары) жаңа жағалаудан ондаған немесе жүздеген километр жерде қалуы мүмкін. Инфрақұрылымды қайта құру қажеттілігі туындайды және бұл Қазақстан үшін үлкен экономикалық шығындарға әкеледі.

Каспий итбалығы, аймақтағы жалғыз эндемикалық теңіз сүтқоректісі және жойылып кету қаупі бар түр ретінде, қыс мезгілінде Солтүстік Каспийдегі мұз қабатына тәуелді. Су деңгейі 5 метрге төмендесе, бұл маңызды көбею орындары жартысынан астамға қысқаруы мүмкін, бұл қазірдің өзінде күйзеліске ұшыраған популяцияны одан әрі қауіпке ұшыратады.

Еліміздің солтүстігіндегі көптеген қазақ қауымы балық аулауға тәуелді. Таяз сулар құрғаған сайын балық шаруашылығы құлдырап немесе ауысуы мүмкін, бұл жергілікті халықтың тұрмысы мен азық-түлікпен қамтамасыз етілуіне қауіп төндіруі мүмкін.

Қазақстан қалай зардап шегуі мүмкін?

Ақтау порты сияқты ірі хабтар елдің ішкі бөлігіне қарай қоныс аударуы мүмкін, бұл Қазақстанның экспорттық, импорттық және мұнай тасымалдау мүмкіндіктерін едәуір бұзуы ықтимал.

Ашық теңіз түбі құрғаған сайын ол тұзды және өнеркәсіптік шаңды шығаруы мүмкін, бұл басқа құрғақ теңіздерде болған бұрынғы экологиялық апаттарды қайталайды. Бұл шаң адам денсаулығына және ауыл шаруашылығы өнімділігіне зиян келтіруі мүмкін.

Қолданыстағы мемлекеттік табиғатты қорғау аймағы (мысалы, Каспий теңізінің солтүстік бөлігінде) өзінің су аймақтарын едәуір қысқартуы мүмкін. Су-батпақты алқаптардың, қамыс тоғайлары мен уылдырық шашатын жерлердің жоғалуы құстардың көшуіне және балықтардың көбеюіне әсер етіп, биоәртүрліліктің азаюын жеделдетеді.

Зерттеуді жүргізген Лидс университетінің Биология мектебінің қызметкері доктор Саймон Гудман былай деді: "Каспий теңізі деңгейі, тіпті жаһандық парниктік газдар шығарындыларын азайту үшін шаралар қабылданса да, сөзсіз біршама төмендейді. Алайда, егер күтілетін салдар бірнеше онжылдық ішінде жүзеге асса, биоәртүрлілікті қорғау және адамдардың мүдделері мен әл-ауқатын сақтау жолдарын табуға болады. Бұл ұзақ мерзім болып көрінуі мүмкін, бірақ орасан зор саяси, заңнамалық және логистикалық мәселелерді ескере отырып, сәттілік мүмкіндігін барынша арттыру үшін әрекет етуді мүмкіндігінше тезірек бастау керек».

Ұсыныстар мен келесі қадамдар

Алдағы уақытта биоәртүрлілік пен адамдардың әл-ауқатының арасындағы нәзік тепе-теңдікті табу керек. Зерттеушілердің ұсыныстары мыналарды қамтиды:

биоәртүрлілік мониторингі, сақтауды жоспарлау және тұрақты даму үшін аймақтық әлеуетті нығайтуға инвестициялау

су деңгейінің төмендеуіне төтеп беру және бейімделу үшін экономиканы әртараптандыру (мысалы, экотуризм, жаңартылатын энергия көздері) және инфрақұрылымды жаңарту (мысалы, тұщыландыру қондырғылары) арқылы жағалаудағы қауымдастықтарды қолдау.

Жоғары дәлдіктегі батиметриялық деректерді арттыру және тұрақты экологиялық мониторинг жүргізу мекендеу орындарының қалай өзгеретінін дәл анықтауға және тиісті шараларды уақытында қабылдауға мүмкіндік береді.

Парниктік газдар шығарындыларын азайту және одан әрі жылыну салдарын жұмсарту Каспий теңізінің тартылу дәрежесін шектеу үшін өте маңызды.

Бұл Каспий теңізінің қазіргі жағдайын бағалауға және экожүйенің алдағы онжылдықтарда қалай дамитынын модельдеуге көмектесетін маңызды және уақтылы деректер.  Бұл кешенді және үйлестірілген тәсілдің қажеттілігін көрсетеді, яғни Каспий маңындағы бес елдің барлығының белсенді ынтымақтастығын талап етеді, - деп сенеді эколог, Орталық Азия экологиялық зерттеулер институтының негізін қалаушы Әсел Тасмағамбетова.

Зерттеушілердің пікірінше, Қазақстан және басқа Каспий маңы елдері ортақ ресурстарды, әсіресе Каспий теңізін қоректендіретін Еділ мен Жайық өзендерін басқару үшін саясат пен жоспарлауды үйлестіруі қажет.