В Атырау
+2 
Жандарбек Шәмілұлы Кәкішев – қазақстандық саяси және қоғам қайраткері, 1990-1993 жылдары Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің XII шақырылымының, Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаты (2002-2008) болды.
БИЛІК ҚАЗАҚҚА КИГІЗІЛГЕН НОҚТАНЫ МЕЗГІЛІНДЕ ШЕШУДІ ҰМЫТЫП КЕТТІ
- Жандарбек Шәмілұлы, Қаңтар оқиғасын қалай қабылдадыңыз? Ол неліктен орын алды деп ойлайсыз?
- Былай қарағанда бұл – эволюциялық процесс. Қазақстан демократияға келе жатыр дейміз ғой. Барлық жерде бірдей қолданысқа жарайтын абсолютті демократия деген болмайды. Демократиялық мемлекеттерді қарап отырсаң әр елде өзінің ұлттық реңкі бар.
Бізде 70 жыл елді билеген Кеңес үкіметі құлады. Коммунистер ұстанған жоспарлы экономика құрдымға кетіп, орнына нарық экономикасы келді. Шынын айту керек, оны басында халық түсінген жоқ.
Сол мезгілде билік бәріміздің басымызға ноқтаны кигізіп сүйреді. Болсаң да, болмасаң да нарыққа өтесің деп. Міне саған ақша береміз - бизнесмен бол, міне саған жер береміз - латфундист бол, міне саған мүмкіндік береміз – тірлік істе деп...
Бірақ, ол ноқтаны мезгілінде шешуі керек еді, оны ұмытып кетті.
Қаңтарға келсек, қоғамдағы қалыптасқан жағдайдың өзі соған алып келді. Халықты қыспаққа алған авторитаризм – ол шиқандай бір жерден бәрібір жарып шығуы керек еді. Бәріміз ойлап жүрдік – қалай, қай жағына шығады деп. Міне мынадай болып шықты.
Неге десең...
Жүйе басындағылар сол ноқтамен өмір-бақи қазақты тізгіндеп отырамыз деп ойлады.
Мысалы, Ақтөбені атты. Атырауды атты. Жаңаөзенді атты. Атып қорқытамын, тізеге басамын, енді халық осылай бұғып отырады деп ойлады. Бірақ қорқыта алмады. Биліктің оны ұғуға пайымы жетпеді.
Міне... Ереуіл ең бірінші қайдан басталды? Сол Маңғыстаудан... Сол атқан жерден басталды.
Жалпы Назарбаев кеткеннен кейін уысынан билік кетіп бара жатқанын сезген оңтүстіктің байлары осындай бір сойқанға дайындалған деп айтып жатыр ғой. Менің түсінгенім, олар фальстарт істеді (фальстарт – уақытынан ерте ұмтылу).
Батыстағы ереуіл оларды ертерек қозғалуға мәжбүрледі. Астана, тағы басқа үлкен қалалардың айналасына өзіне сенімді адамдарды, жалдамалыларды жинап үлгермеді. Ондай ойлары іске асқанда – қазір не болатыны белгісіз. Қырық пышақ болып, елдігімізге де нұсқан келуі де, кім біледі, бәлкім, бәріне өкпелі батыс аймақтың бөлініп кетуі де мүмкін бе еді.
ШАРТТЫ РЕФЛЕКС ҚАЛАЙ ҚАЛЫПТАСТЫ. ПАВЛОВТЫҢ ТӘЖІРИБЕСІ
- Яғни, халықты атып, қорқытып, үркітіп, тізеге басуға, дегенімді жүргіземін деуге болмайды дейсіз ғой?
- Бұ жерде енді... Міне Парламент өз ролін орындамайтын жерде, биліктің пасық тірлігі осындай жағдайға алып келеді.
Ой-пікірімді дұрыс түсіндіру үшін тарқатып айтайын...
Қазір Мәжіліске, мәслихатқа сайлауға дайындалып жатырмыз. Ал елге барып, бұрынғы депутатың кім, қазіргі үміткерің кім, деп сұрасаң, ешкім білмейді. Ел танымайтын, ел үшін ештеңе бітірмейтін, қазынаның қаражатын жеп, бос отыратын депутатты несіне сайлаймыз дейді.
Бұл соңғы 30 жылдағы қате саясаттың жемісі.
Негізінде Мәжіліс (Парламент) билікті мұрындықтап, теңестіріп отыратын тежеме күш. Әрине, ел болған соң билігіңнің мықты болғаны да керек. Бірақ тежегіші жоқ билік біржақты кетеді – авторитаризмге бой ұрады. Сондықтан баланс ретінде халықтың қамын ойлайтын орган болуы да керек.
Мысалы, мен депутат болған Жоғарғы кеңестің 12 шақырылымын неге таратты?
Өйткені, біз - 12 шақырылым депутаттары - билікті еркіне жіберген жоқпыз. Тырп еткізбей қолын байлап, орынсыз іс-қимылдан тежеп отырдық.
Ал, марқұм Заманбек Нұрқаділов алды да (енді оған тапсырма берілгені айдан анық қой) 12 шақырылымды таратты да жіберді. Бітті. Билікті тежегіш күш жойылды. Сол таратқаннан Қазақстанда авторитаризмге жол ашылды.
13 шақырылымды тағы да таратты. Билік сонымен өзіндік пікірі бар депутаттарға доқ көрсетті. Егер көп сөйлейтін болсаңдар, бәріңді осылай таратамын деп.
Павловтың әйгілі тәжірибесі есіңде ме, итке шам жағып тамақ беретін. Биліктің тактикасы солай болды. Келесі шақырылымдағы депутаттар оны түсінді. Содан бастап «Молчание ягнят» – бас шұлғу басталды.
Мысалы, сол біз депутат кезде жекешелендіру жарияланды. Приватизацияның бірінші заңына депутаттардың күшімен «с учетом трудовых коллективов» деген бап енгізілді. Соған сүйенген көптеген еңбек ұжымдары талан-таражға жол берген жоқ. Кәсіпорын ұжым меншігінде қалуы керек деп. Осылай билік өзінің ойын дегеніндей жүргізе алмай қалды.
Сонда бұлар не істеді. Алды да заңды өзгертті. Біз, бір топ депутаттар – ішінде мен, Ләззат Кетебайұлы Қиынов, «Востокгеологияның» бастығы Николай Николаевич Ким, Марк Фазылович Үркембаев бар - қарсы болдық. «Еңбек ұжымының қатысуынсыз жекешелендіру қате» деп. Әрқайсымызды жеке-жеке шақырып, қысымға алды. Ақырында «приватизация делается сверху» деген уәжбен өзгерістерді енгізіп, өткізіп жіберді. Дәл сол мезеттен жаппай сыбайлас-жемқорлық бастау алды.
Яғни, жекешелендіруді биліктің қолына түбегейлі беріп қойды. Сәл билік бардың бәрі қоластындағы меншікпен ойларына не келсе, соны істеді. Приватизация емес прихватизация болып кетті.
12, 13 шақырылым таратылғаннан кейін келген Парламент билікке балама тежегіш күш бола алмады.
Кейін өзім депутат болған Сенатқа да қабылданғалы жатқан Заңдарды талқылауға, талдауға мүмкіндік бермеді. Тек «ободрямс» бекітуден аса алмадық.
ҚАҢТАР НЕГЕ МАҢҒЫСТАУДАН БАСТАЛДЫ?
- Қаңтар мәселесіне қайта оралсақ. Неге Маңғыстауда митинг бейбіт өтті, тәртіп қатаң сақталды, ештеңе қирамады, сынбады, бір полицейдің де мұрны бұзылмады, ешкімге зорлық жасалған жоқ?
- Жалпы батыстағы ереуіл, Атырауда да, Ақтөбеде де – өте бейбіт, ұйымдасқан түрде басталды. Жұрт жиналып қазан-ошақ құрды, киіз үй тікті, ет асты. Былайша айтқанда, батыс өлкедегі халық демократиялық шеруді ұйымдастырудың озық үлгісін көрсетті. Маңғыстауда ереуілшілер, тіпті, бір тал қоқым қалдырмай алаңды өздері сыпырып, тазалап кетті. Басқа жерде де солай аяқталар ма еді, араға арандатушылар кірмегенде.
Қаңтар жағдайын ойлағанда, сараптағанда, меніңше, ереуіл алдымен неге Маңғыстаудан басталды деген сұраққа жауап беру керек сияқты.
Өйткені мұндағы мұнай айналасындағы бүкіл меншік маңғыстаулықтардың қолында емес, бәрі Алматы мен Астанадағы олигархтарға тиесілі. Ал оңтүстік жақ қару-жарақпен неге шықты десек, олардың жоғалтатыны бар еді. Қолдарындағы меншіктерінен айырылу қаупі жоғары болды.
Мысалы, Тоқаев әлсіздік танытып Мәсімов билікке келді делік. Онда ел бөлініп, жәй ереуіл емес, халық көтеріліп кетуі мүмкін еді. Әсіресе, батыс өңір. Оны басу тіптен қиын болатын еді.
Сараптаушылар, меніңше, қазір осыны түсінбей отыр.
НЕГЕ БАТЫС ӨҢІР?
- Жандарбек Шәмілұлы, неге батыс өңір? Әлде еліңіз болған соң жағдайды анық білесіз бе?
- Ол да бар. Бірақ мен кадр таңдаудағы дисбаланс туралы айтайын деп едім.
- Жандарбек Шәмілұлы, қазір саяси науқан күшінде. Мәжіліске түсіп жатқан үміткерлерде сан жоқ. Әрине, альтернатива, таңдау болғаны, саясатқа жаңа толқынның келгені - құптарлық іс. Оларға өзіңіздің айтар ойыңыз бар ма?
- Бар. Мысалы, авторитаризм құрды деп Назарбаевты жамандаймыз. Шындығында оған сол жолды ашып берген өзіміз. Мәжіліс ықпалында кетіп, араны ашылған билікке тоқтау салар тежегіш күш болмай қалды дедік қой.
- Ал сайлау мәселесіне келсек?
- Биылғы сайлаудан бастап кезінде бас тартқан мажоритарлық жүйені қайта қостық. 30 пайыз болса да. Ол негізі дұрыс. Бірақ біздің халықтың бір ерекшелігі бар.
- Сөз соңында...
- Ойымды қорытсам, жалпы депутаттардың көбі өзінің функциональдық міндетін түсінбейді. Содан әлеуметтік мәселелерді көтеріп, шаруашылық міндеттемелер ала бастайды. Мысалы, өткенде біреуі Жайыққа су толтыртамыз дейді. Расында, болашақта Ресейге тұрақты көлемде Жайыққа су жібертіп отыратын мемлекетаралық Заң жасақтауға ықпал етулері мүмкін олардың, бірақ бөтен елдің кәсіпорнының шаруашылық ісіне араласуына депутаттың құқы жоқ.
80-ші жылдары Ауғанстанда кеңесші болып қызмет істедім. Бұл ел дәстүрлі көп ұлтты - мың сан ұлт, тайпа бар. Сонда түсінгенім, Кеңес үкіметі келіп, өз саясатын жүргізгенше, әр тайпа, рудың өкілдері әр деңгейде билікке араласып, тепе-теңдік сақтап, сол арқылы бірлікте болды – бұл жүздеген жыл көрші тұрып, эволюциямен келген үрдіс. Қалай баланс бұзылды – ел ірей-тірей болды.
Маған ертең «рушылдық», «жершілдік» туралы орынсыз мәселені көтеріп отырсың, «жүзге бөлінгеннің жүзі жансын, ол қазаққа береке бермейді», «елдік деңгейде ойланайық» деулері мүмкін. Десек те, қаншама жасырсаң да, бұл қоғамда бар нәрсе. Айналып өте алмайсың. Және сол биліктегі баланс пен елдің гүлденуі тікелей байланысты.
Мысалы, неге батыс дейтін болсаңыз. Батыстың азаматтары билікте жоққа тән. Аз болған соң сөздері де өтпейді. Қазынаға бүкіл салық, керісінше, осы мұнайлы аймақтан түсіп отыр.
Ал бюджетке сүбелі үлес қосып отырған сол Атырауда қалааралық жол деген атымен жоқ, тек бағыт қана. Қасындағы Ақтау жаңа қала, жаңа әуежай тұрғызып алды, іргедегі Оралда жаңа қала (Новоуральск деп атайды өздері), жаңа әуежай іргесін көтерді, Ақтөбе де сөйтті.
Дұрыс емес саясат.
Бұл орталық билікке аймақтан маман тартудағы, Мәжіліске депутат сайлаудағы дисбаланстың кесірі. Себебі осы жерде туып-өспеген, ыстық-суығына қайнап-піспеген адам елдің түйткілді мәселелерін тап басып айтса да, оны түбегейлі шешуге, шегіне жеткізуде жігерсіз.
Әлі де осылай кететін болса – арты қиынға соғады. Келе-келе жұмыссыз, жұмысы болғанның өзінде жеткіліксіз жалақы алатын ауылдың жігіттері көтеріліп, ертең астаналық олигархтардың меншігін күштеп тартып алуға ұмтылуы, бүрсүгүні – шетелдік компанияларға қарсы шығуы әбден мүмкін. Оған жеткізбеу керек. Сондықтан да үкімет егер әлден сараптап, терең қарайтын болса – басқаша болар еді.
Кезінде облыстарда орталық көшелердің атауын Елбасы құрметіне өзгертеміз дегенде дүр көтеріліп, қарсылық білдіріп, қабылдамай тастаған жалғыз Атырау екенін әсте ұмытпайық.
ҚАҢТАРДЫҢ ЕСКЕРЕР САБАҚТАРЫ ҚАНДАЙ?
Қазір сайлауалды тағы да бір қиғаш ойлар қоғамда талқыланып жатыр. Мәжіліске заңгер мен экономистерді сайлау керек дейді.
Меніңше, дұрыс емес. Бұл жерде көпшілік назар аудара бермейтін мынадай бір нюанс бар.
Егер билікте, Мәжілісте заңгер көбейсе, онда біз полициялық мемлекетке айналауымыз мүмкін. Себебі юристер өзінің мамандық ерекшелігіне байланысты ойлап, әр басқан қадамыңды Заңға байлап, тұсаулап тастайды.
Егер экономист көбейсе – сәйкесінше, сіңбіргенімізге айыппұл, түшкіргенімізге салық төлеуіміз мүмкін. Онда салық жүйесі адам түсінбестей мүлде қиындап кетеді.
Сондай қауіп бар. Қай жерде де баланс керек.
Ал бүгінгі салық жүйесінің өзі түбегейлі реформалауды қажет етеді. Қарапайым ауыл адамы игеретіндей.
Қазір ше? Жер ата-бабамыздан қалған мұра дейміз де сол мұраға салық төлетеміз. 10 сотық жердің салығына қарайтындай Қазақстан соншама сорлы ма еді? Басқа да түсініксіз салық түрі көп. Басы қатып, шауып жүрген бір адам.
Сондықтан салықтан бастап кешегі авторитарлы билікті қолдап, қорғап келген бүкіл Заңның бәрін тазалау керек.
Ол үшін Парламентке өмірді білетін, елдің жәй-күйін пайымдай алатын, сол халықтың арасынан шыққан дана, дара тұлғалар келуі керек. Ал, олардың ұсыныс-пікірлерін заңға айналдырып, экономикалық тетіктерін табуға маман тарту қиын іс емес.
Екінші жағынан алсақ экономика дегеніміз өте сезімтал дүние. Қазір қоғамда олигархтардың бизнесін тартып алу туралы популизмге айналған тағы бір пікір қалыптасып жатыр. Бұл жерде таяқтың екінші басы барын да әсте есімізден шығармайық. Олигарх бизнесті кезінде заңға қайшы иеленді десек те ол қазір тұрақты жұмыс істеп тұрған кәсіпорын, қызметкерлеріне жалақы, қазынаға салық төлеп отыр. Экономика – ол сауын сиыр. Оған оңды-солды тиісе беруге де болмайды. Бірақ олигархтың кезінде заңдағы олқылықтарды пайдаланып, билікпен ауыз жаласып иеленіп кеткен кәсіпорын, мекеме, өндірістік нысаналары халыққа қайтарылуы да керек. Сондықтан бұл мәселені өте терең зерттеп, халықаралық тәжірибе, заңдылықтарды бағамдап барып, ең тиімді шешім қабылдау керек.
ҚАЗАҚСТАНҒА БАСҚА САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ КЕРЕК
Менімен Ауғанстанда қызметтес болған саясаттанушы мамандар бірде Африканың бір еліне барып, осындай альтернативті сайлау өткізуге қатысты. Соңында ел екі тайпаға бөлініп азаматтық соғыс басталып кетті.
Келгеннен кейін олардың айтқан тұжырымы мынадай болды: «В стране, где есть родо-племенные отношения альтернативные выборы проводить опасно".
Міне, егер біз толық мажоритарлық жүйеге өтсек ел іші ру-руға бөлініп, айтысып-тартысып кету қаупі де бар. Мұны ашық айтпай тағы қоя алмаймыз.
Өз басымнан өткен бір ғана мысал.
Ол кезде Атыраудамын. Облыстық мәслихатқа сайлануға белгілі бір рудың азаматы түсті. Оған қарсы үміткер - өз ағамыз.
Сайлау өтті. Үйде шәй ішіп отырмыз. Анамнан сұраймын:
- Сайлау бітті, енді құпиясы жоқ, апа, сіз кімге дауыс бердіңіз? – деп.
- Айтпаймын, - дейді.
- Папа, сіз кімге дауыс бердіңіз? – деймін тағы әкеме қарап.
- Апаң айтсын бірінші, - дейді ол. Анам болса:
- Мен ініме бердім, - деп қарап отыр. Әкем:
- Мен де өз ініме бердім! – дейді.
Саяси сауатты деген бір біздің үйдегі әңгіме осындай. Республикалық масштабта қалай болғанын пайымдай бер.
Міне, осындай қауіптер бар.
Десек те, қанша руға бөлінеді дегеннің өзінде мажоритарлы сайлау жүйесі Қазақстанға қажет. Баланс та болуы, халыққа мүмкіндік те берілуі өзекті дүние.
Бірақ, меніңше, бүгінгі 70 (партиялық тізіммен)/30 (мажоритарлы жүйемен жеке, өзін ұсынып) – ел мүддесін толық ақтамайды. Мәжіліс деңгейінде кем дегенде 50/50 болса. Өйткені мажоритармен түскен әр депутаттың артында электорат бар. Партияда ондай электорат жоқ. Тіпті, депутат партиядан сайланады дегеннің ішкі механизмін көпшілік әлі де жете түсінбейді.
Партия мен халық арасында байланыс жоқ. Шындығында бізде қоғамға белгілі бір идеяның төңірегіне топтасқан партия да жоқ. Ал халықтың емес, ортақ бір меркантильдік мүдде үшін ұйымдасқан топ өздерінің қамын ғана ойлайды. Өздерінше партия болып, халықты алдайды. Оның үстіне, елді біріктіреміз дейміз де оны партия-партияға тағы бөліп тастаймыз.
Міне осы жерде Қазақстанның өз ерекшеліктерін ескере отырып, жаңа, басқаша сайлау жүйесін ойластырмасқа.
БІЗДЕ ДЕПУТАТТАР ӨЗ МІНДЕТІН ТҮСІНБЕЙ ЖҮР
Атырау – Астрахань тас жолының салынуын қатаң бақылауға аламыз деді екіншісі. Барып жұртты жинады, елді дүрліктірді. Бұл да шаруашылық іс. Депутат оны істете алмайды. Сенің тікелей функцияң бюджетті қабылдау. Бюджет аумағында сол Атырау – Астрахань тас жолын салдыртатын қаражат қарастыру, Заң арқылы сол мәселелердің оң шешілуіне ықпал ету. Ал жолдың салыну барысын тексеру, неліктен тоқтап қалды – талдау, бақылау – ол прокуратураның шаруасы.
Мысалы, кезінде мұнай мен газдың ортасында отырған Атырауда ауылдарға газ тартылмаған еді. Заң арқылы бюджетке 10 млрд теңге бергіздік. Кейін сол кезде облыс әкімі болғандар мен жүргіздірттім деп кеуде соғатын көрінеді. Соға берсін, бірақ бюджетте сол «строканы» ашқызып берген депутаттар - біздерміз.
Кейде депутаттар артық та кетіп жатады. Бірде теледидар қарасам, сол кездегі төраға министрді Мәжіліске шақыртып алып жерден алып, жерге салып жатыр. Ал солай істеуге оның құқы бар ма? Кім оған ондай билік берді? Ұрысса - өзінің басшысы, премьер-министрі бар.
Депутаттың міндеті бюджетті қабылдау ғана. Ал оның орындалуының дұрыс-бұрысын қадағалайтын - прокуратура, қаражатты орынсыз пайдаланса – антикор бар. Әркім өзінің қызметімен айналысуы тиісті.
Осыны халыққа да, болашақ депутаттарға да түсіндіру керек. Кімнің неге жауап беретінін. Сонда ертең партия да, мажоритарлық депутаттыққа үміткер де қолынан келмейтін істі айтып, халықты алдай алмайды. Әйтпесе, ертең дауыс жинау үшін небір уәдені үйіп-төгеді, өйтемін, бүйтемін дейді де, соңынан аяқсыз қалады – елдің алдында тағы да Мәжілістің, мәслихаттың беделі түседі.
Жалпы цифровизацияны ұтымды пайдаланып министрліктегі, облыстағы көп штатты қысқартқан жөн деп есептеймін.
Керісінше, ауылдық, аудандық, қалалық әкімдіктердің функцияларын көтеріп, штаттарын кеңейту қажет. Бар бюджетті соларға берсе. Министрлік пен облыс тек қадағаласа, сонда сала мамандары тікелей халықпен қызмет істер еді.
- Рақмет!
Жеңіс КЕНЖЕСҰЛЫ, арнайы «АЖ» үшін