Марат Бисенғалиев: Бораттың авторы – менің досым

- Эрран «Бораттың» авторларының бірі ғой. Осы фильмге музыка жазған, фильмдегі Қазақстанның Әнұранын жазған. Және «Бруно», «Диктатор» сияқты Саша Барон Коэннің басқа фильмдеріне музыка жазған адам.
– Ендеше «Бораттың» авторларының бірінен «Қазақстанда не ақыларыңыз бар?» деп сұраған жоқсыз ба?
– Сұрадым, әрине. Тіпті осыны сұрау үшін арнайы іздеп жүріп таныстым да. Бұл тақырыпта Эрраннан сұхбат та алдым. Бірақ онымен сөйлесу қиын, қандай сұрақ қойсаң да қалжыңға сүйеп, тайқып кетеді. Біздің алғашқы кездесуіміз Лестер сквердегі стейк хауста болды. «Боратты» көрген соң намыстанып, «Не істеуге болады?» деп ойладым. Ең дұрысы – фильмнің авторларымен тікелей пікірлесу керек деп шештім. Саша Барон Коэнның өзін табу қиын болды, ағасы музыкант екенін білгенде телефонын тауып алып, сөйлестім. Кездесуге келіскеніне де таңғалдым. Бірден: «Сізге қазақ тақырыбында тапсырыс беріп, музыка жаздырғым келеді. Оны Sony компаниясы шығаруға келісіп отыр», – дедім. Кездесуге «Sony» компаниясының басшысы Крис Крекермен келдім. Әрине, Эрран келісті. Бірақ келе сала күдіктене қарап, төңіректен дыбыс жазатын құрылғылар іздеді, сосын: «басқа бір үстелге отырайықшы», – деді. Орын ауыстырып едік, сонда да тынымсызданып, отыра алмады. Ақыры: «басқа орын таңдаңыз» дедім. Жолдың арғы бетіндегі мейрамханаға бардық. Сол кезде ғана ол зейін қойып тыңдап, тапсырысты алды. Кейін ол жазған «Зере» Лондонда үлкен қызығушылықпен қабылданды. Алматыда екі рет орындадым, америкалық РВS компаниясы келіп, деректі фильм жасады. Ол «О, Қазақстан!» деген атпен интернетте әлі де бар. Өкініштісі, Эрранның өзін Қазақстанға келуге көндіре алмадым, ол түсінікті жағдай, мұнда келуге қорқады. Бірақ Эрранмен достығымыздың арқасында Саша Барон Коэн әдеби образынан бас тартты. Содан былай шоу-бағдарламаларында Борат болып шықпайтын болды. Бұл біз үшін үлкен жеңіс болатын. Өйткені Борат – Коэннің ең табысты образы. Али Джи де, Аладин да, Бруно да емес. Бірақ шындап келгенде «Борат» арқылы ол Қазақстанды емес, америкалықтарды, олардың топастығын келемеждеп отыр. Эрран айтпақшы, Қазақстанды random kanji, яғни кездейсоқ таңдап алған. Олар о баста Өзбекстанды алғысы келіпті. Бірақ «өзбекстанды» айту қиын. Ақыры Қазақстан деген әдемі естіледі деп, соған тоқтапты. Бұл ел батыста соншалықты бейтаныс деп ойлады да, қателесті. Бірақ осы резонанс жаман болған жоқ. Ағылшындардың any publicity is good publicity дегені дұрыс. Көпшілікте «Қазақстан деген не?» деген қызығушылық туды. Және фильмнің гротескілі түсірілгені соншалық, саналы адамдар оған шындап мән берген емес.
– Біз көргенде шындап мән бердік. Сіз қалай қабылдадыңыз?
– Коэн фильмге дейін біраз уақыт бұрын Ұлыбританияның «Channel 4» арнасында осы имиджді пайдалана бастады. Алдымен Али Джи шықты. Сосын Борат пайда болды. «Али Джи шоу» бағдарламасында Борат қазақстандық журналист болып шығып, ағылшындардан сұхбат алатын. «Мен Қазақстаннан едім, білгім келгені...» деп бастап, топастау сұрақтар қойып, ағылшындардың өздерін мазақ қылатын. Сөйте тұра ағылшындардың снобизмін, институциялық расизмін сығып алатын. Бұл расизм ағылшындарда да, америкалықтарда да бар. Қарапайым америкалықтар өздерін жердің кіндігі санайды, бірақ онысын керемет жасыра біледі. Бораттың сұхбаттарында осы жасырын сезімдер бір сәтте-ақ жария болып қалатын. Сонау 2000 жылы, «Борат» фильмі түсірілмей тұрып, осы «Channel 4»-тің бағдарламасын көріп қалдым. Бұл менің намысыма тиіп, тіпті бір бағдарламасын дискіге жазып алғаным бар. Бұған қалай да тоқтау қою керек деп, осы мәселені өзіміздің билікпен талқылағым да келді. Бірақ мұндағылар мән бере қоймады. Әрине, менің басқа жұмысым болмаса, соның түбіне түсіп, қажетті адамдармен кездесуіме болатын еді. Фильм шыққанда солай етпегеніме өкіндім және бұған қалай қарсылық көрсетуге болады деп тағы ойладым. Ең нашар жол кеуде соғып, сотқа жүгіру. Құдайға шүкір, Қазақстан олай істеген жоқ. Президент Боратты қонаққа шақырып, тіпті «менің қонағым болсын», – деді. Мәсімов те Вашингтонда қалжыңдай салғаны бар. Байқасаңыз, ұлы ұлттар өзіне өзі күлгенді жақсы көреді. Шотландтар, еврейлер өздері туралы жиі әзілдейді. Бірақ ұлттық намысы жоқ дей алмайсыз ғой? Біз бұл жолдан өттік және өте жақсы өттік. Онда өз үлесімнің де барына қуаныштымын.
– Өзіңізді қай елдің азаматымын деп сезінесіз?
– Негізі мен Қазақстанның азаматымын. Ал үйің қай жерде деп сұрасаңыз, әрине отбасымның жанында. Олар қазір Англияда емес, Оңтүстік Францияда тұрады. Жыл он екі айдың екі-үш айын ғана бала-шағаммен өткіземін, басқа уақытта үнемі елден елге ұшып жүрем.
– Осы елдің азаматысыз. Сайлауда дауыс бересіз бе?
– Әрине.
– Құпия болмаса, кімге?
– Қазіргі Президентімізге. Әрине елде талай кемшіліктер бар. Бірақ ол осы мемлекетке ең керекті нәрсені берді. Ол – тұрақтылық. Біз өмірі көңіліміз толмайтын халықпыз. Бірақ Өзбекстан, Қырғызстан, Түркменстан сияқты елдердің деңгейінде қалып қоюымыз мүмкін еді ғой. Сұхбатты оқып отырған адамдар мені кінәлайтын шығар. Әрине, «бірақтар» көп, дегенмен ортақ картинаға қарасаңыз, атқарылған шаруаларға ризамын.
– Қай тілде ойлайсыз?
– Қазақстанда болғанда орыс тілінде ойлауға тырысамын. Ал басқа жерде ағылшынша ойлауға тура келеді. Бірінші некеден туған қызым Арухан ағылшын, француз тілдерінде сөйлейді. Қазір орыс тілін үйреніп жүр. Кішкентайларым – Тарлан, Шорай менімен орысша, келіншегіммен ағылшынша, өз ортасында французша сөйлейді.
– Оларға қазақ тілін үйрету туралы ойланбадыңыз ба?
– Менің жанды жерімнен ұстадыңыз. Бұл туралы айту қиындау, өйткені өзім жетістіріп қазақша сөйлей алмаймын. Астанада Шахановпен кездесіп қалдым. Ол мені «Ең атақты шалақазақ» деп атады. Негізі онымен келісемін. Мен Кеңес кезінде, Алматыда туып-өстім. Қалада қазақ тіліне деген көзқарас қандай болғанын білесіз. Қазақ тілі пәні аптасына бір-ақ рет, шала-шарпы өтетін. Кеңестер одағы қазақ мәдениетін, тілін өлтіруге тырысты ғой. Менің ата-анам да қазақ тілін біле тұра, орыс тілінде сөйледі. 1989 жылы Англияға кеттім. Тек 90-жылдары ата-анамның қазақ тілінде сөйлей бастағанын байқадым. Мен қазақша түгел түсінемін. Тіпті сөйлей де аламын. Бірақ қазақ бола тұра, қазақ тілінде акцентпен сөйлеуден ұяламын және қорқамын. Әуежайларда, тіпті Радиода, жарнамаларда қазақша бұзып сөйлеп жатқандарды байқаймын. Менің қазақшам сол деңгейде, және ондай «бұзылған» қазақ тілін есту мен үшін ауыр. Әрине егер ерік-жігерім мықты болса, қазақша бір айдың ішінде-ақ таза сөйлейтін едім деп ойлаймын. Бірақ несін жасырамын, оған мойным жар бермей жүр.
– Сіз бай адамсыз ба?
– Көңілі тоқ адамсыз ба десеңіз, иә. Бай деген өте субъективті сөз. Мың долларың болса, Үндістанда миллионерсің. Миллионың болып, Лондонда бейшара болуың мүмкін. Қолымда ақша тұрмайтын адаммын. Қазақстандықтардың есебімен мені бай адамға жатқызуға болмайды. Бірақ көңілім тоқ.
– Кәсіби тұрғыда өзін дәлелдеген адамсыз...
– Мен дүниеде бір ғана нәрседен қорқамын. «Марат Бисенғалиев» деген атым өзіме жұмыс істейтін кезең кештеу келсе екен. Өйткені қазір атым маған емес, мен атыма жұмыс істеп келе жатырмын.
– Қазақстандағы туыстарыңызбен араласып тұрасыз ба?
– Әрине. Сізді де немере қарындасымның үйіне шақырып отырмын.
– Астанада өз үйіңіз неге жоқ?
– Маған мұнда пәтер берген. Астана филармония оркестрімен жұмыс істе деген. Мен музыканттарға белгілі бер деңгейдегі жалақы сұрадым. Ол шарт орындалмағандықтан, принципшіл адам ретінде, пәтерді қайтарып бердім. Мендік сапа беруге мүмкіндік болса, Астанада да жұмыс істейтін едім.
– Былтыр ғана сізден Батыс Қазақстан оркестрін тартып алып, «ренжітіп» қойған. Биыл Алматыда оркестр басқарып отырсыз...
– Оралда оркестр құрайық деген Қырымбек Көшербаев болатын. Көшербаев та, одан кейін келген Әшімов те оркестрге тамаша жағдай жасады. Сол уақытта ұжым керемет жетістіктерге жетті. Ең ірі фирмаларда жазылдық, концерттер бердік, әлемдегі үздік үш оркестрдің қатарында атала бастадық. Одан кейінгі жағымсыз жағдайды еске алсақ, ол елдің бәрінің басынан өтетін оқиға. Оркестрдің тарауына мені жаратпайтын адамдар күш салған сияқты.
– Сіздің жауларыңыз бар ма, сонда?
– Жеке өзімде жау жоқ. Ал өзгелер мені жау көре ме, көрмей ме, өз шаруасы. Оған бас ауыртқым келмейді. Тіпті сол әкімге де дұп-дұрыс қараймын. Тек кейде ойымды ашық айтамын деп арандап қалатыным бар. Бірақ дәл қазір ол әкімді елдің көзінше «быдло» деп атағаным үшін өкінбеймін. Өзім түсінбейтін принциптерін сынағаным үшін де.
– Ол қандай принциптер?
– Мысалы, оркестрде тек қана қазақтар ойнасын деді. Мен, әрине, қазақ өнерінің жанашырымын, бірақ бұл әлемдік аренаға шығаратын оркестр, мен қазақ екен деп кез келген адамды онда ала алмаймын. Ал талантты қазақ музыканттары Оралға барғысы келмеді. Мен оркестр жинағанда Өзбекстан, Түркіменстандағы жағдайдың қиын болғанын пайдаланып, сол жақтың тек кәсіби мықты музыканттарын Оралға келуге көндірдім. Қазір де сол «гастарбайтерлер» қоңыз теріп кеткен жоқ, Мумбайдағы оркестрімде жұмыс істеп жүр. Жағдайлары тым жақсы.
– Ал жергілікті жастардан жинап, оркестр құрып, оларды өзіңіз тәрбиелесеңіз болмайтын ба еді?
– Түсінесіз бе, мен педагог емеспін. Жақсы музыкант болу үшін адам бала кезінен жұмыс істеу керек. Бала кезінде ерінді екен, бітті, одан деңгейлі музыкант шықпайды. Мен ештеңе білмейтін музыканттарды жинап алып, оларға ұстаз бола алмаймын, бұл менің жұмысым емес. Оралға да сондай талантсыз шәкірттерден қашып келген адаммын. Менің принципім, орындаушының әрқайсысына деңгей керек. Бір құмалақ бір қарын майды шірітеді.
– Алматыдағы оркестрдің не айырмашылығы болады?
– Алматыда «гастарбайтерлер» болмайды, өйткені бұл қалада өзіміздің өте жақсы музыканттарымыз бар. Құрылуын құрылғанымен, оркестр келесі жылдан бастап қана жұмыс істей бастайды. Ең алдымен әлемдегі ең ірі фирмалардың бірі «Дойче Граммафонда» жазыламыз деп отырмыз.
– Жаңа ұжымның репертуары қандай болмақ?
– Меценат Медғат Құлжновтың тапсырысымен ағылшын композиторы Карл Дженкинс жазған «Абай» деген пьеса болады. Оған дейінгі «Шәкәрім» де арнайы мен үшін жазылған. Айтпақшы, «Шәкәрімді» Лондон филармониясы мен британ хоры орындап, күйтабақ шығарған. «Абайды» да, «Шәкәрімді» де тыңдағандар «бұл қазақ емес» деуі мүмкін. Мейлі. Дженкинс қазақтың жан-дүниесін, психологиясын көрсете алмайды. Ол бәрібір Дженкинстің музыкасын жазады. Бұл – әлемге танымал композитордың қазақ тақырыбына ден қоюы тұрғысынан ғана қызық жоба. Суреткердің мақсаты өнер туындысын жасау. Өкінішке қарай, бізде талантты емес, жадағай шығармалар көп. Ондай жағдайда, әрине ұлттық негізден алшақтықты ақтап алу мүмкін емес.
– Ал сіз орындайтын шығармалар ылғи да тек қана талантты шығармалар ма? Неге қазақ композиторларын орындамайсыз?
– Мен орындайтын шығармалар – өзім әлемдік стандартқа сай деп санайтын шығармалар. Өкінішке қарай, үлкен залдарда үлкен шығармалар орындау шарттылық. Мен Мұқан Төлебаевты орындадым, Алмас Серкебаевпен бірге жұмыс істегеніме қуаныштымын. Өйткені ол бізден кейін де өмір сүретін адам. Мен маман ретінде сеніммен айта аламын, адамдар мені де ұмытады, басқа орындаушыларды да ұмытады, бірақ Алмастың шығармалары классика болып қалады. Мысалы, Бетховен соната жазып, оны «Крейцер сонатасы» деп атады. Ал Крейцер өз заманында ұлы орындаушы болған. Ғажайып музыка жазатын композиторлар көзі кеткен соң танылып жатады. Алмас көзі тірісінде бағаланса екен деп тілеймін. Алмас Серкебаев – бізде болған ең мықты композитор деп айта аламын.
– «Абайды» қашан тыңдаймыз?
– Шілденің басында, Астанада. Неге екенін сіз жақсы білесіз.
– Шет елде жүрген қазақ өнерпаздарынан тағы кімдерді мықты деп айта аласыз?
– Шынымды айтсам, мен бәрімен араласпаймын, бірге жұмыс істемеймін. Сондықтан айта алмаймын. 90-жылдары балерина Алтынай Асылмұратованың жарқырап шыққанын көрдім. Орыстың Улановасы да, Плисецкаясы да дәл солай жарқыраған жоқ. «Ролексті» жарнамалап, Ковент Гарден, Метрополитен, Гранд Опера сияқты барлық залдарда билеген ғажап сұлу әйел еді. Бұрынғы Киров, қазіргі Мариинканың прима балеринасы болды. Қазір ол атақты колледждің директоры. Бұл мені шынымен де триумфымен таңғалдырған адам.
– Менталитет туралы көп айтасыз?
– Қазақы менталитеттің жақсы жақтары да, жаман жақтары да көп. Менің өзімде де қазақы менталитет бар, одан секіріп кете алмаймын. Туыстық нәзік қарым-қатынастар, трайбальдылық, өзгелерге қарсы шығу... Сырттай ойлап отырып, кейде күлкім келсе, кейде жүрегім жып-жылы болып кетеді. Өйткені осының бәрі менің өзімде де бар, жаныма сондай жақын белгілер ғой. Тым сыпайы, бірақ тым қатігез жапондарды, институциялық расизмін жауып-жасқауға тырысатын еуропалықтарды көргенде қазағыңның кемшіліктерін, бір бұрылыста тығылып тұратын жол полициясын да сағынасың. Қазақстанда ғана мен өзімді қонақ сезіне аламын, өйткені еуропалықтар, әрі кетсе, бір кесе шайға шақыруы мүмкін. Және онысы шынында да бір ғана кесе қантсыз шай болатыны үйреншікті жағдай.
– Сізден «қай жүзсің» деп сұрай ма?
– Бәрі сұрайды. Соңғы кезде туыстарым көбейіп кетті. Атырауда концерттен кейін зал «Шер-кеш!» деп уралай бастағанда өзім таңғалдым. Менің туыстарым әсіресе «Фейсбукте» көп болып шықты. Бұл феномен Тәуелсіздіктен кейін дами бастады. Адам өзін, өзінің бастауларын, тамырларын іздейді, әр қазақ өзінің ата-бабасымен мақтанады. Асанәлі Әшімов маған арнайы келіп: «сен де, мен де, Бекмәмбетов те бір атадан тарадық», – дегені бар.
– Жаңаөзен туралы не ойлайсыз?
– Қиын сұрақ, өйткені біраз адамдарды өзіме қарсы қойып алуым мүмкін. Маған көп адам Жаңаөзен қозғалысына қатыс, «Фейсбукте» рухани көшбасшы бол деді. Бұл қауіпті, өйткені Араб елдерінде кедей халықтың санасын ойыншық қылғанын көрдік. Неге кей халықтар, мысалы үнділер, бізден де кедей бола тұра бақытты? Олар қалайша жан тыныштығын сақтап отыр? Адамға бақытты болу үшін көп нәрсе керек емес екен. Кісінің санасымен сәл жұмыс істесе, өзін ыңғайсыз сезініп, ойламаған жерден революционер болып шыға келеді. Мысырда барлық мәдениет қирады. Ирактықтар да төңкерістен кейін ғажайып өмір сүріп кеткен жоқ. Бұл вирус бізге келмесе екен деп тілеймін, өйткені қолда бардан айырылып қалуымыз оп-оңай. Президент «хиджап кимеңдер» дегенде хиджаптың өзін ғана айтпайды, оның арғы жағындағы «араб вирусын» айтады. Қазақтың өз жолы бар деген Президенттің сөзімен келісемін. Біз, иә, дін ұстанатын, бірақ құл емес, еркіндікті сүйетін халықпыз. Және Қазақстан – біздің ортақ тағдырымыз, сондықтан әркім ортақ жақсылық жайлы ойлауы керек. Қырғызстанда не болды? Түркіменстан мен Өзбекстандағы диктаторлыққа қараңыз. Әрине, 21 жылда талай қателік жібердік. Бірақ жалпы алғанда, бағытымыз дұрыс, өркендей береміз деп сенемін.
– Әңгімеңізге рахмет.
Сұхбаттасқан – Әсия Бағдәулетқызы

Дереккөз: Халық сөзі