«Операторлар бәсекеге қабілетті қазақстандық компанияларды жетілдіруі тиіс»

Қазақстан мұнайсервис компаниялары одағының бас директоры Нұрлан Жұмағұлов «АЖ» сұрақтарына жауап береді.

«ТӨМЕНГІ МӨЛШЕРЛЕМЕГЕ КЕЛІСУГЕ МӘЖБҮРМІЗ»

- 2016 жылы ірі мұнайгаз жобалары бойынша сатып алулардағы жергілікті қамтуды бақылаумен айналысатын жұмыс тобы құрылды (құрамында 17 адам бар, оның ішінде сіз де барсыз). Не істеп үлгердіңіздер?

- Өткен 3 жылда қазақстандық компанияларды ірі мұнай-газ жобаларына тарту жөніндегі жұмыс тобының құрамы өзгерді, мүмкін бұл үкімет құрамы бірнеше рет өзгергендіктен шығар. Бірақ нәтижелер бар.

Қашаған және Қарашығанақ жобаларында құрылыс келісімшарты енді бірлескен кәсіпорындарға беріледі, кейбір тендерлер тек қазақстандық компаниялар арасында өткізіледі.

«Ерте тендерлер» өткізу тәжірибесі қолданылады. Бұл - КПО (Қарашығанақ Петролиум Оперейтинг) мен НКОК (Норт Каспиан Оперейтинг Компани) операторларының бірнеше жыл бұрын жеткізушіні таңдауы және жаңа өндірісті оқшаулау үшін оған тапсырыс беруге кепілдік беруі. «Теңізшевройл» өндірісті (өндірістік қуатты басқа елге орналастыру, біздің жағдайда - Қазақстанда) немесе сервисті оқшаулау шартымен ұзақ мерзімді келісімшарттар жасау тәжірибесін енгізді. Қазір министрліктер пен операторлар елде өндірістің жаңа түрлерін құруға назар аудара бастады, батыстық мұнайгаз өнімдерін өндірушілермен келіссөздер жүргізілуде.

Ірі мердігерлікті отандық бизнес үміткер бола алатындай етіп, анағұрлым шағын немесе орташа мердігерлікке бөлу мәселесі өзекті болып қала береді.

Кез келген шетелдік мердігер компания жергілікті қосалқы мердігерлерді тартады, бірақ басты мәселе - жұмыс мөлшерлемесінің құнында. Көбінесе көптеген отандық қосалқы мердігер компаниялар көштен қалмай, жұмысшыларға жалақы төлеу үшін мердігер компаниялардың төмен мөлшерлемелеріне келіседі.

Кез келген құрылыс мердігерлігінде қазақстандық кадрлардың кем дегенде 90%-ын жергілікті жұмысшылар қамтиды. Алайда негізгі басқарушы лауазымдарда шетелдік мамандар отырады. Кейде жұмыс тәжірибесі мен жергілікті мәдениеттен бейхабар шетелдік супервайзерлер жаңадан жұмысқа тартылады.

Атап өткенімдей, жүздеген миллиард АҚШ доллары көлемінде ірі келісімшарттар жасау тәжірибесінен бас тарту өте маңызды немесе бірлескен кәсіпорындар құрып, тарту қажет. Ең бастысы, әр операторға экспорттық әлеуеті бар бәсекеге қабілетті 2-3 ірі қазақстандық компанияларды жетілдіру міндетін жүктеу керек.

ОТАНДЫҚ – ДЕМЕК, БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ЕМЕС

- Бірақ бізде Атырауда ірі мұнайгаз жобаларының жұмыс істегеніне бірнеше жыл өтті. Үйреніп, тәжірибе алмасып, дамуға болатын сияқты көрінеді. Неліктен Қазақстан әлі күнге дейін бәсекеге қабілетті отандық компанияларды құрмады? Мұнай-газ саласындағы қазақстандық менеджменттің дамуына не кедергі?

- Мұнайгаз жобаларындағы жұмыстар әдетте 2 санатқа бөлінеді: «greenfield» - жаңа күрделі жобалар және «brownfield» - қолданыстағы жобаларды пайдалану және қызмет көрсету. «Brownfield»-те  нарықта негізінен отандық компаниялар басым болады, ал «greenfield» кезеңінде негізінен батыстың инжинирингтік және мердігер компаниялары тартылады. Тапсырыс берушілер қысқа мерзімде минималды тәуекелдермен жобаны іске асырғысы келеді. Олар өздерінің ғаламдық серіктестерімен жұмыс істеуге дағдыланған. Алайда жаңа күрделі жұмыстардағы жұмыс мөлшерлемесі «brownfield»-жобалармен салыстырғанда әлдеқайда жоғары. Жергілікті компанияларға шетелдік компаниялармен бәсекеге түсу мүмкін емес - ірі жобаларды басқару тәжірибесі жоқ, ірі келісімшартқа банктік кепілдік жоқ.

Кейде тапсырыс берушілер қаржы ұйымынан A/A- несиелік рейтингісі бар банктік кепілдемені талап етеді, бірақ Қазақстанда мұндай банктер жоқ.

Мұнайсервис индустриясы - экономиканың ірі салаларының бірі, қызметкерлердің жалпы штаты 180 000 адамнан асады. Тек 2018 жылдың өзінде мұнайсервис компаниялары төлеген салық төлемдері 450 миллиард теңгеден асты. Алайда қазіргі уақытта мұнайсервис компанияларының мәселелерімен айналысатын нақты мемлекеттік орган жоқ. Сондай-ақ, мұнайсервисті дамытудың мемлекеттік бағдарламасы да жоқ. Біздің заңнама шетелдік капиталы бар компанияларға 100% қазақстандық компания мәртебесін алуға мүмкіндік береді. Ол үшін сізге тек Қазақстан Республикасында заңды тұлғаны тіркеу керек, штатта ҚР азаматтарының 95%-ы болуы қажет. Мұны көптеген шетелдік компаниялар сәтті қолдануда, оларда есептемелер бойынша қазақстандық қамту 100%-ға жетеді. Бұл тапсырыс берушілер үшін де, мемлекет үшін де ыңғайлы, өйткені қағазда жұмыстар мен қызмет көрсету бойынша жоғары көрсеткіштер жазылады.

Екінші жағынан, мұнай инвесторларынан кейін олардың үлестес және ғаламдық жеткізушілерінің/мердігерлерінің келетіндігі жасырын емес. Мәселен, қытайлық мұнай компаниялары ең алдымен өздерінің үлестес мұнайсервис компанияларын тартады. Егер Қазақстанда таныстырылған американдық компаниялардың акционерлік капиталының құрылымын зерттесеңіз, олардан ортақ акционерлерді байқауға болады.

ЕАЭО ҚОЛЫМЫЗДЫ БАЙЛАП ТАСТАДЫ...

- Неліктен шетелдік жеткізушілерге нөлдік кедендік баж салығы түрінде жеңілдіктер берілген, ал отандық жеткізушілер төлеуі керек? Бұл мәселе талқыланып, қарастырылып жатыр ма? Шетелдік фирмалар үшін басқа да жеңілдіктер туралы айтып берсеңіз.

- 90-жылдардың басында Қазақстанда мұнайгаз жабдықтарын дайындайтын кәсіпорындар болған жоқ. Сол кезде импортты алмастыру туралы ойланбаған да шығар. Күн тәртібінде инвестициялар тарту және мұнайгаз жобаларын тезірек іске қосу мәселесі тұрды. ТШО, НКОК сияқты ірі операторлар өз келісімдерінде өз жобаларын жүзеге асыру үшін тауарлар мен жабдықтарды кедергісіз әкелу бойынша, атап айтқанда, нөлдік баж салығы мен ҚҚС бойынша шарттар жазған. Мысалы, Теңіз кенішінде бұл шарт ТШО мердігерлеріне де қатысты қолданылады. «KZ-де жасалған» өнімді сатып алғаннан гөрі, импортталған өнімді тікелей жеткізу тиімдірек болады екен. Импорттаушылар мен отандық зауыттар арасындағы кедендік және салықтық шарттарды теңестіру мәселесі үкіметтік деңгейде бірнеше рет көтерілді. Алайда, бүгінгі күні ЕАЭО-қа мүше болу қолданыстағы зауыттарды импорттық баж салығынан босатуға кедергі келтіреді.

Иә, ерекше салық режиміндегі Арнайы экономикалық аймақтар (АЭА) бар, бірақ, өкінішке орай, өңіріміз мұнайгаз жабдықтарының ірі тұтынушысы болса да, Атырау АЭА-да жеңілдіктер тек химиялық саладағы компанияларға беріледі. Бірақ айта кету керек, кейде операторлар сапалы қазақстандық өнімдер үшін артық төлем жасауға дайын.

Қазір премьер-министр Асқар Мәминнің тапсырмасы бойынша импорттаушылар мен отандық өндірушілер үшін шарттарды теңестіру мәселесі қайта қаралуда.

...ӨБК ДЕ – СОҢЫНА ДЕЙІН

- Кезінде ӨБК (барлық ірі мұнай жобалары үшін базалық өнім бөлінісі туралы келісім) бәрі керемет болғандықтан жасалған жоқ деп билік ақталып отыр. Қазір ӨБК-ні өзгерту мүмкін бе?

- Бір кездері жасалған ӨБК соңғы 20 жылда өзгерген жоқ. Өкілетті PSA органы Қарашығанақ пен Солтүстік Каспийдің (Қашаған) ӨБК жобалары бойынша отандық бизнестің мүдделерін белсенді түрде қорғайды. Іс жүзінде соңғы жылдары ірі операторлар отандық зауыттармен тығыз жұмыс жасауда. Қазір Қарашығанақ және Теңіз жобаларында күрделі жобалар жүзеге асырылуда, ол үшін тапсырыспен бірегей мұнайгаз жабдықтары сатып алынады. Ал негізгі өндірісте қазақстандық қамту жыл сайын артып келеді. Операторлар елде қандай өндірістер бар екенін бізден жақсы біледі. Мәселе сапасы мен бағасында ғана.

ЕКЕУІН ТЕҢЕСТІРУГЕ БОЛМАЙДЫ

- Әлеуметтік жанжалдар жалақы мен еңбек жағдайының теңсіздігіне байланысты туындайды. Жұмыста алалаушылық сияқты ұят құбылыс бар. Мысалы, шетелдік жұмысшы артықшылыққа ие болады, ол жергілікті қазақстандық жұмысшыға қарағанда жақсы тамақтанады және жақсы демалады. Неліктен біздің қызметкерлеріміз осындай жағдайда қалып отыр?

- Бұл инвесторлардың кінәсі емес, Қазақстанның болмысы. Ұлттық валютаның бірнеше рет девальвацияға ұшырауы елдегі жұмыс күшінің құнын қатты арзандатып жіберді. Шетелдік маманның басқа елде жұмыс істеуге арналған стандартты пакеті бар. Мәселен, шетелдік мұнайгаз жобаларында жұмыс істейтін қазақстандық жақсы мамандарға да бірқатар жағдайлар жасалған. Менің ойымша, бір саладағы шетелдік және жергілікті мамандардың арасындағы еңбекақы бойынша шарттарды теңестіру қиын. Бұл елдегі әлеуметтік теңгерімсіздікті тудырады. Оның үстіне, бүгінде вахталық нысандарда жұмысшыларды ұстау шарты бәрінде бірдей.

ТӘУЕЛСІЗ КӘСІПОДАҚТАР ТІПТІ КЕЛІСІМШАРТТАРДЫ ДА ӨЗГЕРТЕДІ

- Қалай ойлайсыз, тәуелсіз кәсіподақтар құру қазақстандық пролетариаттың жағдайын жақсарта ала ма?

- Әрине! Мықты әрі тәуелсіз кәсіподақтардың ықпалы зор. Біз мұны мыңдаған жұмысшылар еңбек жағдайлары мен жалақыларына наразы болса, өз жұмыстарын тоқтата алатын Еуропа елдерінің мысалынан көре аламыз. Мұнай тарихынан айқын мысал келтірейін: 1970 жылдары Норвегия билігі Статфьорд кен орны үшін болат платформа салу тұжырымдамасын инвесторлармен бекітті. Алайда кәсіподақтар қымбат болғанына қарамастан құрылысқа темірбетон конструкцияларын қолдануды талап етті. Егер болат конструкциясы қолданылса, платформаға басқа елге тапсырыс берер еді. Бірақ норвегиялық өнеркәсіпшілер ұзақ мерзімге және қымбат болғанына қарамастан темірбетон конструкциясын сала алатын еді. Ал енді елестетіп көріңіз, ТШО ККЖ үшін металл конструкцияларына Оңтүстік Кореяға емес, Қазақстанға тапсырыс берген жағдайда, Қазақстанның қанша ресурсы жұмылдырылар еді?

ККЖ-ДЕН БАСҚА РЕСЕЙДІҢ СОЛТҮСТІГІ БАР

- ККЖ (Келешек кеңейту жобасы) жобасы аяқталғаннан кейін жергілікті кадрлар не істейді? Біліктілігі төмен жұмыс күшінің негізгі бөлігі қайда кетеді? ККЖ-да бұл 45 мың қазақстандық. Олар қалай жұмыс табады, оларды қайда жібереді? КПО-да үлкен жоба жоспарланғанын білеміз, басқа да жобалар бар ма?

- Негізінде жұмыспен қамтылған жұмысшылардың басым бөлігі бұрын да түрлі мұнайсервис компанияларында жұмыс істеген. Жұмысшылар бір компаниядан екіншісіне ауысты (оларды еңбекақының жоғары болуы қызықтырды). Бәлкім, ККЖ - Қазақстандағы ең ірі мұнайгаз жобасы шығар. Қарашығанақтың, Каспий теңізіндегі бірқатар теңіз жобаларының кеңеюі онымен салыстыруға келмейді. Қазір қазақстандық кадрлар үшін Ресейдің солтүстігінде үлкен мүмкіндіктер ашылуда. Ол жақта газхимия кешендері қарқынды салынып жатыр. Қазірдің өзінде бұл жобаларға 3000-нан астам қазақстандық тартылған.

- Теңіздегі қақтығыстан кейін кейбір шетелдік жұмысшылар жұмыстан шығарылды деп естідік. Қай компанияларда? Біздің жұмысшылар оларды алмастыра алады ма?

- Иә, қазір кейбір шетелдік жұмысшыларға жұмыс істеуге рұқсатты ұзартпай жатқаны байқалады. Біздің тәжірибелі қызметкерлерімізге шетелдік маманның орнына қажетті дағдыларды игеру үшін кейде бірнеше ауысым жеткілікті. Бірақ шетелдік кадрларды бір сәтте және жаппай қысқартуға болмайды. Кезеңмен ұлттандыру қажет.

- Айтпақшы, Теңіздегі «Юлмар Сервис» қызметкерлері еңбек жағдайларын жақсартуды және жалақыларын көбейтуді талап етті. Алайда 17 адам жұмысқа жіберілмеді. Реттеуші механизмдер жоқ, барлық қызметкерлер «Нұр Отан» мен әкімдікке барды. Бұған дейін «Реформ Строй» ЖШС жұмысшылары да осылай наразылық білдіріп, жұмыссыз қалған еді. Оларға және басқа компанияларға сіздер қолдау көрсете аласыздар ма?

- Біздің қауымдастық мердігер компаниялар арасында әлеуетті тапсырыс берушілермен келіссөздер жүргізуге көмектесе алады. Алайда, кез-келген жағдайда, ККЖ-да ауқымды құрылыс жұмыстары басталар алдында персоналдарды жаппай қысқартуға компания беделі үшін тәуекел етпейді.

НОРВЕГИЯ ӨБК КЕЛІСІМШАРТЫНАН БАС ТАРТҚАН

- Айтыңызшы, жергілікті қамту дамыған қай мұнай өндіруші ел Қазақстанға үлгі бола алады? Біз олардың тәжірибесін қолдана аламыз ба?

- Көбінесе Норвегияны үлгі етеді. Қазақстан бұл елден шынымен көп нәрсе үйренді. Бұл тауарларға, қызметтерге және кадрларға жергілікті қамту бойынша қойылатын талаптарға, сатып алу кезінде қазақстандық компанияларға шартты жеңілдіктер беруге қатысты.

Норвегия мысалы бойынша, 2012 жылы жер қойнауын пайдаланудың модельдік келісімшартына ҒЗТҚЖ-ға (ғылыми-зерттеу және тәжірибелік- құрастырымдық жұмыстар) кететін шығындардың 1%-ы мөлшерінде жер қойнауын пайдаланушыларға  қаржы бөлу туралы өзгерістер енгізілді.

ҒЗТҚЖ-ге қомақты қаражат құю Норвегияның ғылыми әлеуетін арттыруға мүмкіндік берді. Алайда, іс жүзінде заңнамада ҒЗТКЖ-ның нақты анықтамасының болмауына байланысты біздің ойға алған нәрсеміз жүзеге аспады. Тек 2018 жылы Жер қойнауы туралы жаңа кодексте ҒЗТҚЖ-ға қандай бағыттар бойынша қаражат бөлуге болатындығы анықталды.

Норвегия ӨБК келісімшартын жасаудан бас тартқанын, мұнай компанияларына кен орындарын игеруге 6-8 жыл мерзімге лицензия берілгенін атап өткен маңызды. Лицензияларды тағы бір мерзімге ұзарту үшін шетелдік компаниялар Норвегиядағы жергілікті қамту бойынша заңнама талаптарын мұқият орындады, Норвегияда ғылым мен технологияны дамытты, жергілікті кадрларды оқытты. Ал бізде жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарт 25-40 жылға жасалады.

Нұргүл ХАЙРУЛЛИНА