В Атырау
+1 
Ғазиз Алдамжаров - атыраулықтар үшін сырттай ғана таныс саясаткер емес. 1987-1990 жылдары Гурьев облыстық комитетінің бірінші хатшысы және басқа да қызметтер атқарған Ғазиз Қамашұлын Атыраумен карьералық өсу жолы да тығыз байланыстырады. Белгілі саясаткердің өз сөзімен айтсақ та Атырау облысы оның мақсаты мен мұратына жетуде өзекті орын алған. «Шамасы бірде бір бірінші секретарь немесе облыс әкімі өзі үшін көп халық дауыс берді деп мен құсап мақтанышпен айта алмайды десем ешкім ренжімес. Маған үлкен сенім артқан Құрманғазы, Исатай аудандары мен үшін дауыс беріп үш мәрте депутат қылып сайлады» . Биліктен соң Алдамжаров оппозицияға келді, содан соң қайта мемлекеттік қызметке барды, одан соң тағы коммунистердің ортасына оралды. Екі ортада жүріп жиған байлығы да жоқ. Оның сөзіне сүйенсек, Алматыға қоныс аударған Гурьев обкомының бірінші секретарының ең үлкен қазынасы 5 мың кітабы болған екен.
ПАРЛАМЕНТКЕ САЙЛАУ ТУРАЛЫ
- Ғазиз Қамашұлы, біздің аймаққа сапарыңыз немен байланысты? Әлде коммунистер сайлау алды үгіт жұмыстарын ендігі бастап та кетті ме?
- Жоқ, мен мұнда өз партиямның шаруаларымен келдім. Ал үгіт жұмыстары басталатын күн де алыс емес. Сіз «Халықтық майдан» қозғалысының құрылғаны туралы естіген де боларсыз? Өткен 20 жыл ішінде мемлекет қай партияның болмасын ел алдында беделін жоғалтуына себепкер болды. Оның өз партиясы да осындай дәрежеде. Сондықтан біз сайлау туралы заңдарға өзгеріс енгізіп, оған тек партиялық жалаң тізіммен емес, халықтың өзі шынайы таңдаған адамдардың енуін де қамтамасыз ету үшін 50% партиялық тізіммен, ал тағы 50% округтерден, яғни аймақтағы қалалар мен аудандардан қатысуын талап етіп отырмыз. Осылай еткенде ғана парламенттің беделін көтеруге болады. Менің ойымша, бүгін әлде бір жекелеген топ емес, халықтың өз мүддесін, өзінің бала-шағасының мүддесін қорғайтын кезі жетті. Бірақ не себепті парламент арқылы дейсіз ғой? Өйткені, президенттік сайлау өтті, енді оның қорытындысына ықпал ету мүмкін емес. Сот билігі де қауқарсыз, ол тікелей атқарушы билік мен президентке бағынышты. Халық өкілдері ықпал ете алатын бірден бір құрылым - парламент. Сол себепті де «Халықтық майдан» құрып, осы арқылы парламенттен елдегі экономикалық және саяси процестерге өзгеріс енгізуге тырысамыз. Жалпы үнемі шағым айтып немесе ақталуға бойымыз үйреніп кеткен: бізді алдап кетті, сайлауға дайындық болмады деген салдарлар айтамыз. Бірақ осы жолы ешкімнің де ақымақ болуына жол бергім келмейді. Орталық аппаратымыздан 3-4 адам сайлауға түссе, аймақтардан 5-6 адамнан қатысатын болады.
- Өзіңіз де ме?
- Әлбетте.
- Үгіт–насихат жұмыстарына арналған қаржы көзін қалай таптыңыздар?
- Көмектесуге ұмтылып жүрген адамдар бар, бірсыпыра бизнесмендер де коммунистер атынан сайлауға түскісі келеді. Бұл дұрыс. Олар өз жиған байлықтарын қорғай білуі керек.
- Парламенттегі орынды қалай бөліспексіздер? Өйткені сіздер «Халықтық майданға» «Халықтық билік» саяси блогы ретінде ендіңіздер ғой. «Алға» болса тіркелмеген. Оның кандидаты баламалы түрде сіздің партияның кандидаты болып саналмақ па?
- Партиялардың сайлау кезінде блок құра алу мүмкіндігін сұрадық. Алайда заң жүзінде блокқа тиым салынған. Біздің оппозициялық көзқарасымызды бөлісетін-дер «Халықтық майдан» құрамында біздің төңірегімізге топталады деп сенемін және олар біздің партиямыздың атынан депутаттыққа кандидат болуға қатысатын болады.
- Сіздің партияңыз Маңғыстаудағы ереуілдетуші мұнайшылар туралы қолдау хат жариялады. Бұл да сайлау алдындағы саяси ойындардың бір түрі емес пе?
- Партия дегеніміз – ол тірі адамдар емес пе? Мен Гурьев облысы обкомында жұмыс жасағанымда Маңғыстаудың оның құрамында болғаны есіңізде болар. Сондықтан бұл адамдардың көбі маған таныс. Біз олардың жапа шегіп, өмірлерін құртуына жол бере алмаймыз. Ал жұмыс берушінің ереуілдетушілерге қойып отырған талаптары заңсыз деп санағандықтан да біз жұмысшыларды қолдадық.
КЕДЕН ОДАҒЫ ТУРАЛЫ
- Сіз кезінде Кеден одағын сынға алдыңыз. Ал сарапшылар талқыға салып жүргенде одақ жұмысын бастап та кетті...
- Мен Кеден одағына кіру үшін белгілі бір экономикалық базасы бар мемлекет ретінде қатысуға тиіс екендігіміз туралы айттым. Қазақстанда кәсіпорындарды барынша өркендету керек еді, бәсекеге лайықты өнім шығара алатын орта және шағын бизнесті аяғынан тұрғызу керек еді. Мәселен, шұжықтарды бізге Белоруссиядан әкелетін болса, дәл сондай шұжықтар Қазақстанда да өндірілуі тиіс, ал халық бәсекенің арқасында сапалы әрі бағасы да тиімді өнімге қол жеткізуі керек. Бүгінде сол шұжық өнімдерінің 60-70% сырттан әкелініп жатыр, олар рынокты жаулап алды. Біз оларға өзіміздің территориямызды және рыногымызды беріп қойдық. Елде бәсеке болмаған соң одақтас жеткізіп берушілер тауарларына көңілдері қалаған бағаны қояды. Жалпы бізді Белоруссиямен салыстырудың өзі дұрыс емес. Біз шикізатқа бай елміз, ал олар бәрін қолдарымен жасап күн көреді. Біз қазба байлығымыздың арқасында өмір сүріп жатырмыз. Олар дайын өнімнің 90% экспорттайды, бізде бар болғаны 2%. Осының өзі де түсінікті ғой.
- Сонда одаққа ену үшін қанша уақыт дайындалуымыз керек еді?
- Әрине, дайындық баяғыда басталуы керек еді, өйткені Кедендік одақ туралы әңгіме кеше туған жоқ. Оның құрылуына ешкім де кедергі келтірген емес, тек әр мемлекет өз ішінде экономикалық базаларын құрды. Уақыты келгенде, Кедендік одақты құруға көбірек талап қойған Ресей болды. Маған қазір 3-5 жылдан соң пайдаға кенелеміз дегенді айтатындар бар. Бұйыртып, солай-ақ болсын. Бірақ біз сіз екеуміз бүгінгі күнде өмір сүріп жатырмыз ғой, ал бүгінде біз тек ұтылып отырмыз. 1 шілдеден бастап автокөліктерге кедендік салық көтерілді, соның арқасында орташа жаңа машиналар 7 мыңға, ал қалғандары 4-5 мың долларға қымбаттады. Бұдан әр отбасының табысы өзгере қойған жоқ, тек оларға қосымша шығын кірді. Машина бүгін күнделікті тіршілікке қажетті жабдық, бірақ енді оны сатып алу үшін 4-5 мың доллар артық төлеуге тура келеді. Сол себепті де, кез келген одақ оның құрамындағы барлық мемлекет тұрғындарына тиімді болуы керек деп санаймын.
«МЕН ТАЙМ-АУТ АЛДЫМ»
- Биліктен айырылғандар бірден оппозицияға кетіп жатады, бірі ренжіп, енді бірі көзқарасы өзгеріп. Сіз екі жақтың да ішкі тынысын терең білесіз. Бірақ оппозицияға неге қайта оралдыңыз әлде қызметтік өсу баспалдақтарыңыздың ары қарай жалғасатындығына көзіңіз жетпеді ме?
- Мен жалпы қандай да бір істе үйлесімсіздік басым болып жатса тайм-аут алу керек деп санаймын. Мен өзім де тайм-аут алдым. Бірақ мен сол жолы: «Партиядан емес, оппозициядан кетемін, аз уақыт өзім үшін өмір сүремін» дегенмін. Өйткені менің басымда тек жалғыз қиындық болған жоқ: балалар орын теппеген, әйелім жұмыссыз, өзім де бос болдым. Қалай өмір сүруге болады?
Тіпті жарық үшін ақша төлей алмаған күндер болды. Таңнан кешке дейін сені қудаласа, балаларыңның тағдыры ойран болса, қарманатын ештеме жоқ, жүйе бәрінің сау тамтығын қалдырмаса... Осы тұста менің кетуім керек болды. Егер ары қарай тырмыса бергенімде, бүгінде ауру адамға айналған болар едім. Бұған екінің бірі төзе бермейді. Ал сырт көзге төрт құбылаң сай тұрғандай болуы мүмкін. Сол тұста президент те оппозиция жұмыс жасағысы келмейді, тек сынауды біледі деп айта бастады. Біз жұмыс беріңіз, жасайық дедік. Бірақ бұл жүйеге жұмысқа кіріп ішкі жан дүниең өзгеріп шыға келді деген ұғым болмауы керек. Мен барлық жерде пайдаңды тигізе білуің керек деп санаймын. Егер оппозициядан біреуді жұмысқа шақырса бару керек, тек опасыздық жасамау керек. Сондықтан біреу кетіп жатса мен оны талқыға салмаймын. Мен мемлекеттік секретарь болып жүргенімде маған оппозиционерлердің барлығы дерлік келді, мен оларға әлім жеткенше көмектесуге тырыстым. Ол үшін ыңғайсызданбаймын. Елші қызметін атқарғанымда да солай болды. Бірақ мен билікке де опасыздық танытпауға тырыстым, себебі мойнымда жауапкершілік болды. Қандай да болсын өзіңе алған міндеткерлікті орындау керек деп санаймын. Бір сөзбен айтқанда ешқандай этикалық нормаларды бұзғаным жоқ.
Президент әкімшілігі жетекшісі болып тұрған кезінде Сарыбай Қалмұрзаев бірнеше рет қызметке шақырды, жұмысқа президенттің өзі қабылдады. Маған президент әкімшілігінің жетекшісі орынбасары болуды ұсынды. Мен егер қажеттілік болса, мемлекеттік секретарь боламын дедім. 1,5 жыл жұмыстан соң кеткім келді. Содан соң елшілік қызметіне тағайындады. Бірақ президент инаугурациясынан 10 күн өте мені елшіліктен босатты.
- Басқа ұсыныстар болмады ма?
- Маған Сыртқы істер министрлігіндегі аса маңызды тапсырмалар жөніндегі елші болуды ұсынды. Бірақ менің бұл қызметке барғым келмеді, банкке жұмысқа орналастым. Кейін Серікболсын Әбділдин партия жұмыстарына көмектесуге шақырды. Бұл партия менің қалыптасуыма көп септігін тигізді, оған қайырымсыздық таныта алмадым. Әбділдиннің ұсынысын қабыл алдым, түптеп келгенде өзгере кеткен ештеңем жоқ, көзқарасым да өзіммен бірге сол қалпы қалды.
- Билікке келген соң отбасылық мәселелеріңіз шешімін тапқан болар? Бір сұхбатыңызда оппозициялық қызметіңіздің салдарынан ұлдарыңыздың нотариалдық кеңсе ашуға лицензия ала алмай жүргені туралы айтқан едіңіз.
- Билік менің кез келген уақытта кететінімді білді. Сол себепті де болар менің проблемаларым түпкілікті шешіле қойған жоқ. Ұлым қайта-қайта арызданып жүріп, ақыры оның шағымы қаралды. Ал жұбайым университетке оқытушылыққа орналасты. Ең бастысы мен қысымшылықтан сәл де болса дем алғандай болдым.
ҚПК, «НҰР ОТАН» ЖӘНЕ ЖЕМҚОРЛЫҚ ТУРАЛЫ
- Қалай ойлайсыз, кезінде екіге жарылған коммунистер партиясы сіз келген соң бірігуі мүмкін бе? ҚХКП-ны айтамын.
- Бір жыл бұрын бюроның барлық мүшелерімен кездесуге тырыстым. Бірақ мен шамасы арманшыл адам болармын. Маған олар партияны болашақ ұрпаққа аманат қылып тапсыратындай көрінген. Дегенмен, өмір басқа нәрселерді көлденең тартып отыр: олардың мақсаты өз мүдделері, тіпті көп жағдайда солар арқылы жүзеге асырылып жататын өзгелердің мүддесі тұрғысынан әрекет ететіндеріне көзім жетті. Олар президентке кандидат ұсынғанда бұлай жасамауды сұрап съезге хат жаздым, бұл жағдайдың партияның беделіне қылау түсіретінін айттым. Бірақ олар «өздеріне белгілі жолдармен» шешім қабылдады.
Келіспеушілікті тудырғысы келетін адам ғана тудырады. Сіз кез келген елде тұтас бір халықтың тағдыры үшін жауапты ұлттың барлығын түсінуіңіз керек. Бірақ біздің Қазақстанда адам нанғысыз жағдай қалыптасып отыр: кейбір орыс ұлты өкілдері егер Назарбаев кетсе, әлдебір ұлтшыл-патриот келіп өздерін Қазақстаннан қуып шығады деп санайды. Әрине, былай қарағанда күлкілі болса да, көбі осыған имандай сенеді. Ал мен әруақытта қазақ халқына сену керек деймін, өйткені мемлекет құрушы ұлт осы жерде тұратын барлық адамдардың кепілі болып табылуы тиіс.
- Ғазиз Қамашұлы, кейінгі сарапшылар Жоғарғы Кеңестің таралуына Бақылау палатасының төрағасы ретінде чиновниктердің жемқорлық құқық бұзушылықтары туралы зерттеу баяндамаңыздың себеп болғанын айтады. Ал қазір «Нұр Отан» партиясы жемқорлықпен белсене күресіп жатыр. Қазіргі жемқорлық туралы не айтасыз?
- Түсінесіз бе, «Нұр Отан» қоғамдағы жемқорлықпен емес, өз қатарын тазалаумен айналысуы керек. Өйткені «Нұр Отан» 100% біз жемқор деп айыптап жүрген билік тұтқасын ұстап отырған адамдардан құралған. Кіммен күреспекші сонда? Олар тек күрес ойынын ғана ойнап отыр. Ал егер жемқорлардың тамырына партия ішінен балта шапса - бұл керемет болар еді. Сыбайлас жемқорлықпен күрестің тиімсіздігі олардың өз-өзімен күресе алмайтынын көрсетеді.
- Менің ойымша Ғазиз Қамашұлы, сіз «жұмсақ» оппозиционер болып кеткен сияқтысыз, президент атына тікелей сын айтпайсыз әлде мен оны естімей жүр ме екенмін?
- Қызық екен. Жүйені сынап отырғандықтан, оның артында сол адамның тұрғаны түсінікті емес пе?
- Яғни сын ыммен жасалып жатыр дейсіз ғой.
- Егер сіз өз мақалаңызда оның атын жол сайын жазатын болсаңыз, ешкім де оқымайды.
ҚАЗАҚ ПАТРИОТИЗМІ МЕН ҚАЗАҚ ТІЛІ ТУРАЛЫ
- Сіз қазақ тілінің дамымауын да жиі сынап жүрсіз. Басқару тетігінде отырғандардың басым көбі дерлік қазақтар. Сонда оның толыққанды қолданысқа ене алмауына не кедергі деп ойлайсыз?
- Ие, расында да Қазақстанда парадоксті жағдай қалыптасып отыр: мемлекеттік қызметкерлердің 95% дерлік қазақтар. Соның өзінде қазақ тілі дамымайды деп шағымданамыз. Бір жыл бұрын Мұхтар Шаханов қазақ тілі туралы заң қабылдануының 20 жылдығына орай митинг өткізу туралы әкімдікке арыз түсіреді. Ал Алматы қаласы әкімдігінде отырған қазақтардың бірі митинг өткізу үшін оппозиционерлер әдетте бас қосатын Сары Арқа кинотеатры артындағы алаңды ұсынады. Әңгіме - саясат емес, қазақ тілі туралы. Бірақ ол бұны неге саясиландырды? Болмаса әлгі шенеунік қазақ өзі туған тілін білмегендіктен өз мүддесін қорғап отыр немесе өз халқына мүлде сенбейді деп санаймын. Бұл мен үшін үлкен қорлау. Неге Қазан революциясына дейін барлық қазақтар қазақша білді? Барлық қазақ жерінде өмір сүріп жатқан қазақтар және орыстар қазақ тілінде сөйледі. Содан соң не болды? Бұл бір жағынан алғанда тек тар ұлттық аядағы емес, ұлттар арасындағы қарым-қатынас, бір-біріне деген құрмет мәселесі деп қараймын.
ӘР ҮЙДЕ БІР МҰНАЙШЫ БОЛУЫ КЕРЕК
- Әрине қазіргі Атырауды сіз басқарған Гурьевпен салыстыра алмайсыз. Дегенмен аймақтың әлеуметтік-экономикалық өсуіне көңіліңіз тола ма?
- Қазіргі мүмкіндік пен қолда бар ақшаның көмегімен көп нәрсені атқаруға болар еді. Бұған қоса мен жергілікті халық жақсы өмір сүруі керек деп есептеймін. Өйткені, аймақтағы бүгінгі жағдайда ол жерде тұруға екінің бірі келісе бермейді. Егер менің қолымнан келер болса, табыс табуы үшін ауылда тұратын әр отбасынан бір адамның мұнайгаз секторында жұмыс жасауына жол ашқан болар едім. Өзеннің жағасында тұрып адамдарды сапалы ауыз сумен қамту мәселесін де шешуге болады. Тіпті ауыл өмірін жандандыру үшін кейбір жерлерде мемлекеттік кәсіпорындар құруға да болады.
Бүкіл әлем ауыл шаруашылығына дотация төлейді. Бұл үнемі табыс әкелетін сала емес. Егер сүт бағасы 1000 теңгеге дейін көтерілсе, сіз қолыңызға тиетін қазіргі жалақыңызбен оны сатып ала алмайсыз. Егер барлық адамдар айына тым құрымағанда 1000 доллар айлық алса, ауыл шаруашылығы пайдалы саналар еді. Бір кездері бұрынғы премьер-министрлердің бірі маған: неменеге ауыл шаруашылығын айтып шыр-пыр боласың, бір эшелон мұнай жіберсең бүкіл облысқа жететін ет сатып алуыңа болады дегені бар. Сатуын сатып алармын-ау, бірақ оны ел алар ма екен? Ал бүгінде ауыл шаруашылығын қаржыландырады деген «Агрофинанс» қаржы бөлудің орнына пара талап етеді және өздері қымбатқа алған жабдықтарды шаруаларға алуға мәжбүрлейді.
«Теңізшевройл» құрылған тұста Қазақстанда тұңғыш рет мұнай мәселелерімен айналысатын мұнай холдинг орталығын құру мәселесін көтерген едім. Мен мұны Назарбаевпен келісіп, Атырауда тұрақтануын талап еттім. Бірақ мен кеткен соң оны Алматыға алып кетті, ол түсінікті де ешкім де мұнда тұрып жұмыс жасағысы келген жоқ. Мен республикалық бюджетке кететін қаражатты алдымен 10, кейін 5 жылға аймақ мәселерін шешу үшін қалдыруды сұрадым.
- Айтпақшы, Сіз «Теңізшевройл» туралы айта бастағанда менің есіме амалсыз Джеймс Гиффен түсті. Сіздің Гурьев облыстық администрациясы бастығы қызметіне тағайындалуыңызға тікелей осы адамның кедергі болғаны айтылады. Кейіннен Гиффеннің кеңесі бойынша Назарбаев бұл қызметке Сағат Түгелбаевты отырғызады. Ал сіз тек облсовет төрағасы болып қалдыңыз.
- Мен Гиффеннің маған қарсы болғанын білемін, себебі, мен біраз мәселелерді басқа қырынан көтердім. Теңіз кенішін кеңес кезінде американдықтар болмашы бағаға бағалады. Егер ұмытпасам, жасалған жұмыстар біздің тарапымыздан 6 миллиард долларға бағаланса, шетелдіктер оған бар болғаны 350 миллион доллар ұсынды. Ол құжатқа ақыры мен қол қойғам жоқ. Оған біздің президентіміздің де қол қоймағанын қалаған едім, бірақ кейін Шевронмен келісімге президент қол қойды. Түйіршікті күкірт шығару мәселесін де көтердім, өйткені оның ашық ауада сақталуына қарсы болдым. Ал мұнай келісімдерінің жариялануы жайлы әңгіме 20 жыл бойы айтылып келеді. Әзірге нәтиже жоқ.
ЖАУЫЗДЫҚ ЖАЗАСЫН ТАБАДЫ
- Атыраудағы әріптестеріңізбен кездесу барысында сіз топ-менеджерлердің тағдыры жайлы білетін қолында құжаты бар бір адам туралы айтқаныңызды естідім. Сонда нені меңзедіңіз?
- Иә, мен қолында маңызды құжаттары бар, бұл оқиғаның бүге-шігесін зерттеп жүрген адам туралы білемін, бірақ оның кім екенін айта алмаймын. Мен осындай мемлекеттегі жоғары билік тұтқасын ұстаған адамның (Р.Әлиевті айтады- С.Т.) кісі өлтіруге баратынына күмәнмен қараймын. Адам өлтіру айтуға ғана оңай. Неге мен сенбеймін? Жүйенің 20 жыл бойғы алдауынан соң бізде бір қорғаныс реакциясы пайда болған тәрізді. Біз прокуратураға да, президентке де, парламентке де сенбейміз. Егер біреу әділ тергеу жүргізсе оған да сенімсіздікпен қараймыз.
- Сол сенімсіздіктен барып адамдар дінге бет бұрған болар.
- Жоқ, дін - жеке адамның көзқарасы. Сенемін бе, сенбеймін бе, сиынамын ба, сиынбаймын ба – менің жеке мәселем. Мен өзімнің діншілдігімді біреуге көрсетуге міндетті емеспін. Дінде мақтанымпаздық емес, қарапайымдылық алғы орында болуы тиіс.
- Сіз діндар адамсыз ба?
- Мен жаратушы біреудің барлығына сенемін, бірақ фанат емеспін. Мен өзімді егер шек пен шамадан аспай қимыл жасап, өмір сүрсем күнәсізбін деп санаймын. Кім шектен асса сол күнәһар.
- Яғни сіз шектен асқан жоқсыз?
- Ең бастысы - өз ар-ұятыңмен келісімде өмір сүруің керек.
- Сол күнә арқаламау үшін де Сіз кезінде президенттің бұрынғы құдасы академик Мұхтар Әлиевті қолдаған хатқа қол қойдыңыз ба?
- Қаталдықты жек көремін. Тіпті билік, сол Рахат Әлиевтің өзі де маған және менің балаларыма тағылық көрсетсе де. Мен сталиндік дәуірдегідей бала әкесі үшін, әкесі баласы үшін жауап беруі қажет емес деп санаймын. Ол ересек адам. Оның өсіп-жетілуі барысында маңызды орынды иеленген президенттің өзі. Оған билік өкілеттілігін қолына берген оның әкесі емес қой. Әркімнің өз өмірі бар. Мен жауыздықтың ерте ме, кеш пе жазаланатынына сенемін. Бірақ қашан және қалай болатынын ешкім білмейді.
- Әңгімеңіз үшін рахмет!
Сәния ТОЙКЕН
Суретті түсірген автор