Қазақстанда коммуналдық қызметтердің тарифтері қалай белгіленеді?

Коммуналдық қызметтерге тарифтердің құрылымы, сумен қамту және су бұру, жылу немесе электр энергиясы болсын, бірқатар факторларды қамтиды. Оған мемлекет тарапынан реттелетін де, реттелмейтін де әсер ету факторлары бар: логистикалық және стратегиялық тауарларға (көмір, мазут, жанармай және т. б.) бағаның өсуі, тауарлық газдың көтерме бағасының өсуі, коммуналдық қызметтердің мүлдем барлық түрлерін өндіру мен жеткізуде қолданылатын электр энергиясының қымбаттауы кіреді, деп жазады finprom.kz.

ҚР-да коммуналдық төлемдердің құрылымы қалай қалыптасатынын анықтайық.

Күн салқын болғандықтан және жылыту маусымы қызып тұрғандықтан, жылу беруден бастайық. Жылу-энергетика саласында ҚР ҰЭМ Табиғи монополияларды реттеу комитетінің (ТМРК) бақылауында 395 табиғи монополия субъектілері (ТМС) жұмыс істейді.
• тұтынушылар үшін жылудың соңғы бағасының 60%-ы немесе бір Гкал үшін 3960 теңге жылу энергиясын (ЖЭО) өндіруге жіберіледі;
• 37% немесе Гкал үшін 2442 теңге жылу энергиясын жеткізу және бөлу үлесіне (жылу транзитіне);
• тағы 3% немесе Гкал үшін 198 теңге қамтамасыз ету үлесіне (сату) келеді.

Өз кезегінде, жылу энергиясын тікелей өндіруге арналған тариф құрылымы отынның (көмір, газ, мазут) құнынан 50%–70% құрайды.

Мұндай жағдайда жылу энергиясын өндіру бағасының өсуіне қандай факторлар әсер етеді? Мысалы, 2017–2022 жылдар аралығындағы кезеңде көмірдің («Богатырь» және «Қаражыра» кеніштері) бағасының өсуі 33%-ды құрады. Бұл тармақ мемлекет тарапынан реттелмейді және бәсекелестік ортамен толығымен шешіледі. Осы кезеңде газ бағасының өсуі 27,5%-ды құрады (біз көтерме баға туралы айтып отырмыз, бұл тармақты ҚР Энергетика министрлігі реттейді). Мазутты сатып алу мемлекет тарапынан субсидияланады (субсидия көлемі жылына 14 млрд теңгеден асады). Нәтижесінде 2016–2022 жылдар аралығында жылу энергиясын өндіруге тарифтің өсуі 24,3%-ды құрады.

Электр қуатына келетін болсақ, жағдай мынадай:
• 56% немесе кВт∙сағ үшін 11,8 теңге — энергия өндіруші ұйымдардың түпкілікті бағасының үлесі (олардың саны 50, олардың жұмысын ҚР Энергетика министрлігі реттейді);
• 40%, немесе кВт∙сағ үшін 8,47 теңге — энергия жеткізуші ұйымдардың немесе ЭЖҰ-ның (олардың 146-сы бар, оның ішінде 19 өңірлік электр желілік кәсіпорны немесе ӨЭК, олардың жұмысы реттеледі) соңғы бағасының үлесіне келеді (оның жұмысын ҚР ҰЭМ ТМРК реттейді);
• 4% немесе кВт∙сағ үшін 0,85 теңге — энергиямен қамтамасыз етуші ұйымдардың немесе ЭҚҰ-ның түпкілікті бағасының үлесі (олардың саны 35, олар да ҚР ҰЭМ ҚМЭҚК алдында есеп береді).

Өз кезегінде, ӨЭК тарифтік құрылымы мынадай:
• 25% — инвестициялық бағдарлама;
• 22% — қызметкерлердің жалақысы;
• 18% — нормативтік-техникалық шығындар;
• 6% — сыйымдылық нарығы шығындары;
• 5% — ағымдағы жөндеу;
• 2% — салық;
• 22% — басқа шығындар.

Қарапайым тілмен айтқанда, электр энергиясы алдымен электр станцияларында өндіріледі, содан кейін оның бір бөлігі желілер арқылы (ЭЖҰ) беріледі, содан кейін ғана ЭҚҰ соңғы тұтынушыларға, соның ішінде халыққа таратады. Әр кезеңнің өзіндік құны бар.

Ескерту: электр энергиясын өндірудің жалпы көлемінің ЭҚҰ үлесі небәрі 22% құрайды (2021 жылға арналған деректер). Бұл энергия тұтынудың жартысы тікелей тұрғындардан келеді. 2019 және 2022 жылдар аралығында ЭЖҰ бағасының өсуі 70%-дан асты. 2022 жылы ЭЖҰ бағасының 10%-ға көтерілуімен, соңғы тұтынушылар үшін ЭҚҰ тарифінің өсуі небәрі 8%-ды құрады.

Сумен қамту және су бұру салаларында ҚР ҰЭМ ТМРК соңғы тұтынушыға тариф белгілеудің бүкіл циклін реттейді. Бұл секторларда 592 ТМС жұмыс істейді. Ескерту: Қазақстандағы сумен жабдықтау бағасы әлемдегі ең төмен бағалардың қатарында.

Сумен жабдықтау және сарқынды суларды бұру бойынша тарифтік құрылымдар бірдей:
• 30% — қызметкерлердің жалақысы;
• 25% — инвестициялық бағдарлама;
• 13% — электр энергиясы;
• 32% — басқа шығындар.

Бір қызығы, халық жылуды (тұтынудың 67%-ы), су бұру қызметінің (64%-ы) және сумен қамтудың (61%-ы) негізгі тұтынушысы.

Электр энергетикасында, жоғарыда айтып өткеніміздей, энергиямен жабдықтаушы ұйымдар бөлетін жалпы көлемнің 50%-ын халық тұтынады.

Осылайша, тарифтерге көптеген факторлар әсер етеді, олардың кейбіреулері мемлекеттік реттеуге жатады, кейбіреулері жатпайды. Тарифтердің көтерілуі ішінара жаңаларын құруға, сондай-ақ қолданыстағы қуаттар мен желілерді кеңейтуге, қалпына келтіруге, қайта құруға, техникалық қайта жарақтандыруға, жаңартуға және қолдауға инвестицияларды көздейтін ТМС инвестициялық бағдарламаларына байланысты. Ал ішінара тарифтер нарықтың объективті шындығына, инфляцияға, ұлттық валютаның құнына және бәсекелестік ортамен анықталған бағаларға байланысты.

Тағы айта кетерлігі, коммуналдық қызметтердің негізгі тұтынушысы халық болғандықтан, коммуналдық қызметтерді уақтылы төлеу инфрақұрылымды және ТКШ кәсіпорындарын қаржыландырудың, дер кезінде жөндеу жұмыстарын жүргізудің және саланың жалпы табысты жұмыс істеуінің негізгі көзі болып қала береді. Сонымен бірге, дебиторлық берешек ауқымы өте жоғары деңгейде қалып отырғанын еске саламыз. Сектордың проблемалары үшін жауапкершілік осындай төлемеушілерге жүктеледі.